|
Revista
|
|
Nje sy mbi historine e Malsise se Madhe
Origjina e Malcisë
Nik Kelmeni
Fjala Malci rrjedhë nga fjala mal,
por jo në kuptimin mali=malsor,
por sepse krahinat e Malcisë quhen male.
Prandaj male-->malci; malci-->malcor.
Prej kah erdhën Malcorët
Shumë studjues mendojnë se dyndja e Sllavëve në jug i shtyni Malcorët nga krahina e Udbinës ne Kroaci (1) ose Bosnje (2) drejt Shqipnisë. Udbina, ose Jutbina, âsht emni i përbashkët i Lugjeve të Verdha ne kangët e Kalorësve Shqiptarë (Epikes).
Përveç lidhjes së emnit të Jutbinës dhe Kangëve Kalorsiake, normat, zakonet, kultura dhe ligji i Malcisë Madhe âsht shumë i ngjashëm me ato të Malit të Zi, Serbisë, Bosnjes, dhe Kroacisë.
Megjithëatë kto janë vetëm hipoteza sepse nuk ka informacion të saktë mbi origjinën e Maleve të Malcisë Madhe--jo se dokumentët nuk egzistojnë, por sepse fondet për kërkim mungojnë. Fatkeqsisht, mungesa e studimit bân te mundëshme spekullimit duke iu hapë udhë interpretuesve të bindjeve, qellimeve, e niveleve të ndryshme.
(1) Sot gjinden dy Udbina ne Kroaci - (paso kët lidhje, Outside U.S. & Canada zgjidh Country=Croatia dhe City=Udbina
(2) Sot gjindet nji Udbina ne Bosnje - (paso kët lidhje, Outside U.S. & Canada zgjidh Country=Bosnia and Herzegovina dhe City=Udbina
12 Malet Origjinale
Simbas regjistrave bizantin, sllav, venedikas, e katolik.—duke mbledhe nji cope ketu e nji cope atje—del se në mesjetë egzistonte nji krahinë autentike dhe unike e quajtun Pulati . Ajo perfshinte 12 fise, ose krahina-- Kelmendi, Hoti, Gruda, Shkreli, Kastrati, Trieshi, Pipri, Kuçi, Vasojeviçi, Krasniqja, Gashi, Bytyçi. Në veri ato kufizoheshin me sllavët, ne jug me Arbninë dhe ne prendim me Shkodrën. Nuk âsht e qartë se cilit fis i perkisnin Rrancat e Malcisë--Kopliku, Grizha, Buza e Ujit, Jubica, Reçi, Lohja e Rrjolli, por ato ishin pjese e Malcise siç njihej ajo nga shqiptaret, ose Pulatit sic njihej Malcia në regjistrat bizantin, sllav, venedikas, e katolik.
Ndamja e 12 Maleve në Malci të Madhe dhe Malci të Vogël (ose Malci të Gjakovës)
Dukagjinasit erdhën nga jugu dhe hynë, gjeografikisht, si pyke ne mes të fiseve Malcore. Kshtu Malcia u nda në Malci të Madhe -- Kelmendi, Hoti, Gruda, Shkreli, Kastrati,Triepshi, Pipri, Kuçi, Vasojeviqi, dhe Malci të Vogël -- Krasniqja, Gashi, Bytyçi. Me kalimin e kohes të dy Malcitë u shkeputën. Kjo ndodhi ndoshta edhe per shkak se Malcia e Vogel konvertoi ne islam ndersa Malcia e Madhe mbeti kryesisht katolike.
Përarsye të tabusë së martesave ndërftare, deri edhe Rugovasit e Kelmendasit, antarë të nji fisi, kanë humbë miqsinë e lidhjen. Nji fenomen i ngjashë ka ndodhë edhe me fiset e Kuçit, Vasojeviqit, dhe Piprit. Nga kto tri fise, Malcisë sot i ka mbetë vetëm Koja e Kuçit sepse të tjerët janë sllavizue. Si rezultat i dyndjes Sllave, Turke dhe Dukagjinase, sot Malcia perbâhet nga shtatë Male --Hoti, Gruda, Kelmendi, Shkreli, Kastrati,Trieshi, Koja e Kuçit
Malcia ne Shqipnin e Mesjetes
Âsht për t'u shënue nji gojdhânë mbas së cilës disa fise shqiptare e sërbe rrjedhin prej së parësh të përbashkët, b.f. si Vasojeviçi, Piprri, Ozriniqi, të cilët sod janë sërb, dhe Krasniqi e Hoti, shqiptarë, dalë prej pesë vllaznish. Kuçët në Lindje të Malit të Zi sod janë sërb orthodoks, por Mariano di Bolizza nga Katorri i përmênd në përshkrimin qi i bân vêndit të tyne në 1614 si "Chuzzi Albanesi", "del rito romano". Në krahinën e Prizrenit e të Pejës gjêjmë ndër letrat e kryepeshkopit t'Ohrit, Demetrios Chomatianos (rreth 1230-s) e në dokumentat shumë të hollsishëm të monastirevet sërbe, sidomos të Deçanit (1330) dhe të monastirit të Kryêngjëllit në Prizren, nji popullsí të dêndun bulqish me qinda emnash personalë slavishtje të vjetër, ndër të cilët vetëm disa janë shqiptarë, si Llesh, Gjon ase Gjin et.
Shqiptarët vetë ishin në mesjetë shumë mâ afër me Grekët e Romanët e Dalmatís se sa me Slavët qi ishin kthye rishtas në kristjanizëm. Ata ishin nji popull i krishtênë qyshë moti, me nji kulturë qytetare mâ të madhe. Secili Shqiptar bante dy emna. I pari ishte zakonisht nji emën i krishtênë, si Pjetër, Pal, Gjon, Gjin, Llesh, Mitër, Lazër, Mavric, et. e rrallë nji emën kombtar, si Burrmadh, Bardh, Progon, et. I dyti ishte nji emën fisi a katundi, sikur sod të mirnjohunit Tuzi, Shkreli, Kastrati, et. Edhe fiset e Shqipnís së Veriut fillojnë e njihen heret, p.sh. Hoti qyshë në 1330. Nji sqyrtim të hollsishëm na e siguron mâ së miri kadastra venecjane e vjetës 1416 në qarkun e Shkodrës, e cila shënon pronarët e shtëpivet të katundevet e natyrisht edhe gjithë fisnikët
Historija e këtyne vêndeve bâhet plotsisht e qartë vetëm në qindvjett e fundit të mesjetës. As në luftat e Byzantinvet me mbretnín e vjetër të Bullgarvet nuk bâhet fjalë për Shqiptarët, sado qi pra Symeon'i Bullgaris nji herë (rreth 896-s) ka pasë pushtue 30 kështjej afër Durrsit dhe në qv.X e XI Ohri ka pasë qenë kryeqytet i Bullgarvet e Car'i fundit Gjon Vladislavi (1017) ka qënë vramë në nji rrethim të Durrsit. Mâ vonë Djoklitija u bâ qêndra e Sërbvet, mbret'i të cilvet Bodini e kishte selín në Shkodër. Nji shumicë lajmesh mâ e madhe fillon në kohnat e luftave të Byzantinvet me Normandët e Italís së Jugës në qv.XI e XII, qi zakonisht kishin për qëllim zotnimin e Durrsit (H-1) Mun aso kohe përmenden Shqiptarët për të parën herë prej Mhill Attaleiates-it (1143-1180) në qv.XI. I mbrapmi perënduer i madh grek Manuel Komnenos-i përtrin edhe nji herë zotnimin byzantin si në Veri të Dalmatís me qêndër në Spalato, ashtu edhe në Jugë mbi Shkodër, Tivar, Ulqin e rrethe. Mbas dekës së tij e me ligshtimin e perëndorís së Stambollit kjo krahinë kufitare u pushtue prej princit sërb Stefan Nemanja dhe në paqën me Perëndorin Isak Angelos (1190) ai pushtim u njoh. Prej asaj kohe e mbrapa Nemanjajt sërb zotnojshin Shkodrën e Tivarin sidhe krahinën e Pultit (Polatum, sërbisht Pilot) në malsí mbi udhën e Shkodrës për Prizren. Qytetet muerën prej mbretënvet sërb privilegja të mëdhaja e gjithashtu kryepeshkopija e Tivarit, peshkopít e së cilës bash atëherë u shtuen me selí të reja në Balezo, Denjë, Sappata, et. Trashigimtarët e thronit sërb banojshin zakonisht në Djoklití, e cila u quejt gjithnji mâ tepër Zeta, mbas emnit të nji lumi të Malit të Zi të sodshëm. Selija e tyne ishte nji pallat afër Shkodrës, qi mbas kohës së Stefan Dushanit ka qênë i njohun si "corte de lo imperador". Edhe të vejavet mbretnore sërbe shpesh herë pasunija për mbajtjen e tyne u shënohej n'Ulqin
Popullsija malsore ishte aso kohe shumë mâ e dêndun e mâ e fortë se ajo e katundarve të fushës qi ishte rrallue e dobsue ndër lufta të papreme. Kjo gjâ shkaktoi nji vërshim malsorësh, nji dyndje Shqiptarësh kah Juga, pikë së pari kah Thesalija. Bashkë me Shqiptarët muerën pjesë në këtë lëvizje edhe Rumenët (Vlleht). Nji tregim të qartë për këtê e jep në nji letër të vjetës 1325 nji bashkëkohës, venecjani Marino Sanudo Torsello.
Shqiptarët zdrypin prej maleve me grá e fëmijë bashkë kah Thesalija, shkretojnë fusha, qytete e qyteza "et ad presens consummunt et destruunt taliter, quod quasi nihil remansit penitus extra castra". (tashti shkatrrojn e rrenojn aq fort, sa s'ká mbetë kurrgjâ tjetër posë fortesavet.) Qe e kotë çdo qëndresë e Grekvet e Katalonvet, këta të fundit aso kohe zotnuesa të dukatit t'Athinës. Nji princ grek, Mhill Gabrielopulos, në nji traktat të qytetit thesalik Phanarion shtrëngohet me premtue qartazi se as ai vetë e as trashigimtarët e tij s'do të vëndoseshin "Albanitën" në tokë të qytetit. Sukceset e mëdhaja të Perëndorit të ri Andronikos III, i cili në 1330 pushtoi për Byzancin krejt Thesalín e shpejt edhe të tânë despotatin e Epirit nuk e ndaluen këtë lëvizje. Barijt shqiptarë të maleve shkretuen aso kohe rrethet e qytetevet greke Berat e Vlonë. Perëndori nisi personalisht nji fushatë deri afër Durrsit dhe u lëshoi mbë shpinë Shqiptarve të pashtrueshëm trupat e veta, sidomos rrogaçat tyrq, deri ndër kreshtat e malevet. Grigjat e mandrat e mëdha të tyne, dhên, gjedhe e kual, u dhanë qytetevet për shpërblim të dâmevet qi kishin psue. Ndër qytetet greke mbretnonte gazmêndi, por Shqiptarët bluejshin në zemër shpagim e turfullojshin prej zëmrimit
Në Djoklití ase në Zeta u shquen gjatë luftimevet ndërmjet Symeonit e Uroshit tre vëllazën nga nji familje fisnike e ulët, tre Balshajt (1360), siç duket prej origjine Rumenësh të Jugës dhe gjiní me parín shqiptare. Këta u bânë shpejt të zott e vêndit deri në Prizren. Njâni prej sish, Balsha Balshaj, me nji martesë futi në dorë edhe Vlonën e Beratin. Afër Durrsit njeriu mâ i forti i asaj kohe ishte Karl Topija, "princeps Albaniae" (1359-1388), i cili në nji mbishkrim tri gjuhësh, greqisht, latinisht e sërbisht të monastirit të Shën Gjonit afër Elbasanit shënohet si pasardhës "prej gjakut të mbretënve të Francës". Ishte anmik i Balshajvet, qi e kishin shtimë në mest nga veriu e nga juga, sidhe i Angjovinvet, të cilvet u përlau Durrsin në 1368. Sundimet e përsrituna të Durrsit nga an'e kryekomandantave t'Angjovinvet me ndihmën e kompanjivet rrogaçe "navarreze" të përbâme prej Spanjollve e Baskve nuk ngjatën shumë. Simbas librave t'arqivavet raguzane, i mbrapmi prej tyne qi sundoi këtë qytet ka qênë Duka Robert d'Artois (1379). Por edhe Balsha Balshiqi shkruhej Duka i Durrsit (duka draèki). Në funt, Durrsi u mbet Topijajvet.
Sulltan Bajazidi I zû kudo qytetet e qytezat mâ me rândsí, pikë së pari Shkupin (1391), për me sigurue rrugën për Adrijatik e Bosne. Pushtim'i Thesalís (1394) u hapi udhën Tyrqvet për në principatet e vogla të Greqís. Gjergj Balsha ra rob në duer të tyne dhe mbandaj u la i lirë për shpërblim të dorzimit të Shkodrës. Në Shkodër, Drisht e në liman të Shën Shirgjit të bregut të Buenës u vëndos për dy vjet (1393-1395) si sundimtar i Tyrqís Shahini (L), gjâ qi i shqetoi shumë Venedikasit. E vërteta, Gjergji i qiti prap Tyrqit prej këtyne vêndeve, por s'ishte në gjêndje me i pruejtun e prandaj i u desh me ua lëshue Venedikasvet tue marrë prej tyne për shpërblim nji pension. Shkodra mbet atëherë nji qytet i Republikës së Sh. Markut për 83 vjet (1396-1479).
Gjatë këtyne luftave princat e vogjël të Shqipnís së Veriut janë përmêndun shumë: Dukagjinajt, qi në 1393 u kishin lëshue Venedikasvet Leshën; Zakarijajt, në qytezën e Denjës afër Shkodrës; Jonimajt e tjerë si këta. Prej fillimesh të vocrra leu pushtet'i Kastrijotvet, kështu me kët'emën grek: kastriotis=qytetar, nga kastron=qytet (prej latinishtes castrum=qytezë, kështjell; sepse polis=qytet, për Grekët ishte vetëm Stambolli, kryeqytet'i Perëndorís). I pari Kastrijot i njohun ka qênë vetëm komandant i qytezës së Kaninës (1368) afër Vlonës. Mâ vonë Pal Kastrijoti zotnonte vetëm dy katunde në luginë të Matës. Mâ i njohun âsht i biri Palit Gjoni (1407-1437), "dominus satis potens in partibus Albanie" (" Zotnues mjaft i fuqishëm ndër krahina të Shqipnís") me nji ushtri 2000 kalorësh e qytetar nderi i Venedikut e i Raguzës, por vasal i Tyrqís. Pron'e tij shtrihej prej bregut të detit ke bisht'i Muzhlit në veri të Durrsit e deri në krahinë të Dibrës. Prej katër djelmve të tij, Gjergji mbas 1422-s gjindej peng në dorë të Tyrqvet e ishte bâmë mysliman me emnin Skanderbeg (tyrqisht Skander për Aleksandër dhe beg, qi aso kohe donte me thânë princ). Nga pikpamja kishtare nji pjesë e vêndit të Gjonit shkonte me peshkopín katholike t'Arbanum-it e nji pjesë tjetër me kishën sërbe. Prandej Gjoni pat dorovitun me vakufe monastirin e Qilandrit, në malin Athos, qi ishte nji themelesë e Sërbit Nemanja.
Nji nga lëqêjt mâ të mëdhajt të gjysishullit balkanik âsht ai i Shkodrës. Romakët e quejshin "lacus Labeatis" ase "palus Labeatis", me emnin e fisit të Labeatvet. në librin e Presbyter Diocleas-it quhet Balta, ashtu siç e quejshin në fund të mesjetës edhe lëqêjt e vogjël moçalakë të bregut të detit afër Ulqinit, Durrsit e Vlonës. Njerzit e mësuem në mes të Sërbve të moçëm e quejshin "lëqên i Djoklitís" (....). Lëqêni âsht 42 km. gjatë, 14 km. gjânë e me 362 km. katrore sipërfaqe. Bregu perëndimuer âsht i përpjetët e shkrepuer me ishuj mbi të cilët gjinden gërmadha kuvêndesh të vjetra e qytezash. Bregu linduer âsht fushë e plot me moçale. Në mes shtrihet 12 km. thellë përmbrênda kah an'e lindjes nji bërryl nja 1-2 km. gjânë. Pjes'e përjashtme e mâ e gjânë e këtij bërryli quhet lëqên'i Kastratit, e mbrêndshmja lëqên'i Hotit, mbas emnave të dy fiseve t'afëra shqiptare. Rrafsh'i lëqênit s'âsht mâ i nalt se 6m. përmbi faqen e detit. Prandej klim'e zonës së brigjeve të tija âsht aq'e ngrohtë sa brigjet e detit me pemë juge gjithfarësh, ullînj et. Ujnat mâ të mëdhaj qi derdhen në tê janë: prej veriut Moraça me krahët e vet Zeta, Ribnica dhe Cemi (Cjevnja, në qv. XIV Cjemva); mâ përtej kah perëndimi lum'i madh Crnojeviæ dhe mâ i vogli Crmnica. Prej lindjes vjen lum'i Rijollit ("fiume clamado Rivola"-1426- me nji emën të vjetër latin, rivulus). Lëqên'i Shkodrës âsht përgjithsisht i cekët, simbas Cvjiqit nja 2-7 m. e vetëm në disa vênde nga mâ të thellat andej kah bregu perëndimuer mbërrîn deri në 44 metra
Nji banore e lashtë âsht edhe Tuzi, kundruell Podgoricës, i përmêndun ndër dekretet e arta të monastirit të Deçanit (1330) si "katun" (komune barijsh) i Llesh Tuzit, në kadastrën venecjane (1416) shënohet me 150 shtëpí; i zoti ishte i detyruem aso kohe të nxirrte 500 burra t'armatosun, nji pjesë kalorë e nji pjesë kâmbsorë. Nji gërmadhë në buzë të malit quhet Samobor. Mâ përtej kah juga banojnë fiset shqiptare: Hoti, i përmêndun qyshë në 1330, qi në qv.XV ishte nji fis i fortë e, simbas Bolizza-s (1614), kishte 212 shtëpí dhe nxirrte 600 burra t'armatosun; Shkreli, i përmêndun qyshë në 1416, simbas Bolizza-s me 30 shtëpí; dhe Kastrati, gjithashtu i përmêndun qyshë në 1416, edhe ky simbas Bolizza-s me 50 shtëpí.
Familjet Fisnike
Mesjeta e Malcisë
Nik Leshai
Balshajt
Simbas shume studjuesve, Balshajt jetonin ose ne qytetin Balessium, afer Rrjollit, ose ne Bajze. Megjithese ka studjues te cilet i nxjerrin Balshajt me prejardhje Sllave, Rumune dhe deri Franceze.
Simbas Marin Sirdanit, mbas ramjes se mbretnise Serbe e cila pat dominue Shqipnine per shume shekuj, Balshajt, te cilet kishin konvertue ne ortodoks gjate sundimit sllav, konvertuen ne Katolike dhe, në krye te Lekëve të Malcisë, pushtuen Shkodren. Mâ vonë ata e paten zgjerue dominimin e tyne pergjate zotnimeve antike ilire.
Kjo madheshti nuk zgjati shume -- ndoshta nji shekull-- sepse turqit ne njânen ânë dhe grindjet në mes princave shqiptare në ânën tjeter, çuen ne rrenimin e Balshajve te cilet paten qene ne pozite me krijue nji Shqipni te bashkueme ne aspektet e historisë, kulturës, ligjit, dhe gjuhës. Kjo do t'a kishte vu Shqipninë në të njâjtin stad zhvillimi me Europen perendimore.
Cernoviqajt e Shpanajt
Cernoviqajt e Spanajt nuk patën qenë të nji rangu me tri familjet e medha shqiptare të mesjetës, Kastriotët, Dukagjinët, e Balshajt, por sidoqoftë në kohen e Skanderbegut ata ishin zotët e Pulatit, pra Malcise. Në grindjet në mes Dukagjinve e Kastriotve rreth trashigimise se Danjes, qytetit te Lek Zakarise, Shpanajt paten mbajtë ânën e Dukagjinve.
Kastriotët
Pothuaj çdo krahine shqiptare mbi lumin Mat, si edhe Greket e Sllavet, kane pretendime se Kastriotet ishin me origjine nga vendi i tyne. Megjitheate, sikure ta pyesnim Skanderbegun vete, ai do te thonte se origjina e hereshme e Kastrioteve ishte nga Balshajt. Sikur te besojme se Balshajt jetonin ne Bajze, ateher do te ishte krejt e lehte me e gjete origjinen e Kastrioteve ne Kastrat. Por kjo do te ishte aq pa baze sa edhe pretendimet e te tjereve. Megjitheate, per mungese faktesh, do te ishte po aq e vertete.
Dukagjinët
Simbas disa studjuesve, Dukagjinet e kishin rezidencen ne Prizren ose diku afër ktije qyteti. Ne kohen e Skanderbegut ata u patën forcue shume dhe patën shtri influencen e tyne ne krahina te tjera te shqipnise. Kjo ishte fatkeqesi per Malcoret te cilit ne ate kohe po shtyheshin ne jug nga dyndja e sllavëve drejt Adriatikut. Keshtu, Shala, Shoshi, Gimajt e Lekajt kaluen lumin Drin, qe ishte kufini jugor i Malcisë dhe i shtyne malcorët ne veri. Kjo dyndje, pa dyshim solli konfrontim dhe pakenaqesi dhe si rezultat fiset e Malcisë nuk u perzien me fiset Dukagjinase. Megjithëse i ndejën larg njani-tjetrit, po të shkosh sot në Shalë zakonet, veshja, dhe tradita artistike asht pothuaj e njajte me ate te Malcisë.
Me pjesmarrjen e
Prof. Dr. Konstandin Jireèek-ut,
Prof Dr. Milan von _ufflay-t, Shef Sekcjoni Theodor Ippen-it,
Prof. E.C. Sedlmayr-it,
Arqivar Dr. Josef Ivaniè-it,
Emmerich von Karácson-it, Kshilltar Sekcjoni i mbr. Hung..
Béla Pech-it
Karl Thopia-s.
Përkthyesi shqip: Mustafa Merlika- Kruja
Mos perdorni komentet per te bere pyetje, mund te mos merrni pergjigje. Shkruaje pyetjen tende tek Pyetje dhe Pergjigje
Komento i pari kete artikull!
