AAAA

Ndihma e Zotit

Gjergj FishtaMbi toke t’zeze ku shtegton niri,

Qiella s’naltit pa shkelxye,

Ngele ma i forti e hupe ma i miri,

Gjujt s’punojn e zemra dron.

Punet e mbara per me u krye

Zemra duhet, duhet kshilli,

Per ne kjofte se anmik ast Qielli,

Ftofet zemra e kshillit shkon.

Feja

Jane do q* me zhvillue

Duen rrezet kah i merr dielli,

Pse shkojne tue rrokullue

Hyjzit e qielles, e bota;

Por t’tana fjale jane t’kota

q* nieri i shkrete sndergjon.

Aq nalt nuk kapet kshilli

I nierit, e i ngele dija,

Ne kje se mbi flete t’mija,

M’u kape kah kroni i dijes,

Aj i shkreti nuk qindron.

Shpresa

Nder t’tana fajet, qe n’toke nierzimi

Ban ma I madhi nder t’gjitha a’ disprimi,

q* dan nierin prej mshrires s’Tynzot.

Ku s’asht Shpnesa, s’a’ Feja, as Dashtnija;

Kto virtyte, pse, s’bashkut lshojn rrezet;

Shqymen t’trija, ku njana nuk ndezet;

Vec prej njanes shelbimin pret kot.

Dashtnia

Ate here kur ujet t’kullue

E shoh une tuj u derdhe curril prej kronit,

E mbrapa per t’gjate prronit

Kah deti neper bar e lande tue shkue,

A thue se etja ujet e ka ngushtue;

Cuditem nder mend t’mija,

Pse ujet e prronit, tjerve q* u shqyme eten,

Prej dishirit me pi gjithmone lodhe veten,

E zemra e eme e thata

Per dastni shejte et nene s’ka e ngrata.

Dëshmorëve

O ata t'lumtë, q* dhanë jetën,

o ata t'lumtë, q* shkrinë vehten,

q* për Mbret e vend të Parëve,

q* për erz e nderë t'Shqiptarëve

derdhën gjakun tue luftue,

porsi t'Parët u pa'n punue!

Lehtë u kjoftë mbi vorr ledina,

but u kjofshin moti e stina,

ak'lli, bora e serotina:

e der' t' këndojë n'mal ndo' i Zanë,

e der' t' ketë n' detë ujë e ranë,

der' sa t'shndërisin diellë e hanë,

ata kurr mos u harrojshin,

n'kangë e n'valle por u këndojshin.

E njaj gjak, q* kanë dikue,

ban, o Zot, q* t'jesë tue velue

për m'ia xe zemrën Shqiptarit,

për kah vendi e gjuha e t'Parit!

Çohi të Dekun

E n'kjoftë se lypet prej s'hyjnueshmes Mni,

q* flije t'bahet ndo'i shqyptar m'therore,

Qe, mue tek m'kini, merrni e m'bani fli

Për shqyptari, me shue çdo mni mizore. -

Oh! edhe pa mue Shqypnija kjoftë e rroftë,

E nami i sajë përjetë u trashigoftë!

Po: rrnoftë Shqypnija! E porsi krypa n'Dri

Shqipnia e Lirë

Do t'valvitet m'Kaçanik

M'Kaçanik, po, do t'valvitet

Kuq e zi Flamuri i shqyptarëvet,

Përse toka, shqyp ku flitet,

Ajo vetë asht, q* prej t'Parvet

Trashigim na e kemi pasë:

Mbrendë i huej, jo, ma s'do t'shklasë,

Posë atëherë, kur vjen për mik.

Jo, po: na sod ktu sundojm;

Ktu s'hecë fjala e tjetër kuej;

Gjall Lirin' na nuk e lshojm,

S'njohim mbret as krajl të huej.

Zoti n'qiell e na mbi tokë:

Me gjithkënd vllazën e shokë,

Por se i cilli m'cak të vet.

Prande i huej, n'andërr m'e pa

Se vjen kurr e shklet ndër ne,

Drue se keq kishte me i ra;

Pse shqyptarët kanë ba nji bè

Bè të madhe ata kanë ba:

Për Shqypni në luftë me rra,

Me rra n'luftë me krajl e mbret,

E kur bjen në luftë shqyptari

Lidhë me besë ai ndërmjet veti,

E din hasmi se aty pari

Shungullon toka e gjimon deti:

Se bijn krenat fushës s'mejdanit.

E porsi krandja e that n'nji flakada,

U shoftë me arë, me farë me mal e vrri

Kushdo shqyptar, q* s'brohoritë me za,

Kushdo shqyptar, q* s'brohoritë me uzdajë:

Oh! Rrnoftë Shqypnija! Rrnoftë Flamuri i sajë!

Shqypnisë

T'falem, Shqypni, ti i shpirtit tem dishiri!

I lum njimend jam un n'gji tand tue rrnue,

Tue gzue t'pamt tand, tue t'hjekë atë ajr t'kullue

Si Leka i Madhi e Skandërbegu i biri

Kje i Lumi vetë, q* mue m'dërgo ksi hiri

Për nën qiellë tande t'kthielltë un me u përftue.

Malet e hjedhta e t'blerta me shikjue,

Ku Shqypnija e Burrit s'dron se i qaset niri.

Ktu trima lejn gjithmonë, pse ti je nana

E armvet n'za, q* shndrisin duert e t'lumit,

Kah des për ty i rrebtë e trim si zana:

Eden n'Balkan ti je; ti prej t'Amshumit

1. tue t'hjekë - tue thithë

2. ksi hiri - kësaj here

3. burrit - Pirros së Epirit

4. niri - njeriu

5. duert e t'lumit - duart e shqiptarit fatlum

6. Eden - parajsa tokësore

Gomari i Babatasit

Pra nji here e pike ma s'parit

Po i diftoj rodit t'Shqiptarit

Se un ktu s'kndoj burrnin e t'parit

As trimit e ndo'i luftarit

Vec nji gac, nje zog gomarit,

q*, qyqari, per send tjeter

-N'dashte i ri t'jet, ndashte i vjeter-

S'duhet gja, vec me barte

E me ngrane, t'thuesh, si Shqiptaret....

M'thote, por, mendja se ndokujte

Ka m'iu duke se un mifi n'uje

Me kete kange, e se ma gjase

Sod per mue do t'kishte pase

Ndo'i send tjeter po t'kish'zgjedhe

Torte me vjersha ktu me dredhe

Po, por shka, se ata e dijne vete

q* ka cofe mikrobi i shkrete

I burrnis e i trimnis,

E q* sod ne Shqiptari

Besa ka nje t'madhe zi

Jo aq per buke e miredi

Sa per burra-burra t'dheut

q* per komb e ndere t'atdheut

Me jetue t'dijne e me deke

Jo, po asht kot,besa, me u rreke

Se po gjen fatos nder ne,

Se po gjen fatos nder ne,

Se po gjen burra n'kete dhe-

Burra fjalet e atdhetare:

Kta vec, Zot! kjoshim per fare;

Se, per tjeter, mbyti n'uje;

Gja-ha'i keq - s'i duhen kuje.

E vertet q* njadisa

Nder ne flasin fjale te mdha,

E na mbahen se ata kjene

q* shptue na kane Atdhene:

Sado q*, kur ishte puna

Mu u shpetue Shqipni kercuna

E per te n'lufte me qindrue,

Ata rrijshin tue guksue

Nper Stamboll e np'r Anadoll,

A se vjellshin kund n'do'i stjoll

T'ndo'i hoteli nper Evrope

Alkool'n, me t'cilin ngope

E ki'n barkun si bagtija,

Der sa n'gjak lahej Shqipnija...

Por, kujtoj,s'ka kund nevoje

q* un t'i za kta ndopak n'goje,

Pse per ta "Dielli" i Bostonit

Nje epoke ka shkrue tash s'vonit,

Nje epoke me kaq do krype.

q* ma mire s'ke pse me e lype

Prandaj mue nuk m'jete tjeter,

Vec me kndue ndo'i fatos t'vjeter:

Ndo'i Berdyl a ndo'i Kastriot,

Po, por shka, se sot me sot

Edhe ktyne u ka dale fryma,

E si t'ishin do gjygjyma

Te pa fund, jane lane m'njan'ane

E askush n'goje ma s'done me i zane,

Kuje per ta nder mend s'i bjen.

Der tash vone, qe, fjala vjen.

Posta e jone pat perdorue

Nji lloj pullash, m't'cilat shkrue

Ishte ftyra e Skanderbegut,

Nami e ndera e pare e Atdheut.

Tash, kto pulla mbi sergji

Na i kane hjedhe nje pale zotni,

q* ktu marre kane Posten ne dore,

Kin'per organizatore,

Et'kane qite do tjera pulla,

Me kambe urash e me kulla,

E me plepa e rrema shkjope,

T'gjana e t'gjata si gjuhe lope.

Ani pra Shqiptaret e sotit

S'cajne fort kryet per pune t'Kastriotit,

As per njat trimin e t'parit,

Ke jane dhane mbas rrogash arit,

Prandej thashe un se per s'marit

Do t'tringlloje per veshe t'Shqiptarit

Nje poem mbi i zog gomarit.

Edhe kshtu, si fola s'parit,

Vete me vedi kam mendue

-Mbasi ngaeshem pace qillue-

Mbi i gomar nje kange me shkrue,

Here tue qeshe, here tue vajtue,

"Simbas"rregllave t'Poezise,

E nevojave t'Shqiptarise

Eja, Zane, pra, prej Parnasit,

E kaluer ti m'shpine t'Pegasit,

Mendes s'eme shkundja ti blozen,

E m'difto metamorfozen

Enjatij gomarit t'ri

q* nja i vlershmi zuteni

Babatasi bleu sivjet

Ne Tirane, n'ate kryeqytet

Ku ministra e deputeten

-Ktyne Zoti jau rritet jeten-

Qesin xhixha atdhedashtnije

Per lulzimin te ksaj Shqipnije

E per...kambe t'ndo'i sandalije,

Sado q*, ma e shumta sish,

-Si me thane mÄka mue nji dervish-

Der dje kjene..nuk dij se shka...

Kush n'"kapice" kush ne "qylah",

Por q* sod, nper rroga arit,

Na jane ba t'gjithe frote Shqiptarit,

Edhe pshtetun mbi kolltuke,

Kalamuq e si terrcuke,

Fo mire barkun me "mastike",

Pa llogjike-pa gramatike,

Na pshtyjne dije e politike,

E me "gisht" ngordhun perpjete

I pijne gjakun Kombit t'shkrete

Jo me hingze, por me sahana,

Vec me shka, mori lum Zana,

Kah te dirgjesh m'shpine t'Pegasit,

Ziere'i vishkull n'pylle t'Parnasit-

Vishkull t'holle e t'gjate zaranet;

Pse ksaj here,besa,po m'kandet

Me ja hjekun qafes dikuj,

Per m'e ba q* za'n T'a shuej,

Se t'jet'gjalle. Due t'a marri vesht,

Se me buej s'kapet nji plesht.

Gomari i Babatasit

AKT I PARE

Arkeologu

Oda e Ministirit t' Arsimit ne Tirane

MINISTRl

(Tuj kendue "Rivisten Pedagogjike", thote me vedi)

Mire... mire fort... ma mire nuk ka...

.

Pune e madhe!... (Drejtorit A)

Kem me pa Shka do t'thote, tash, "Hylli i Drites"

Edh' aj Frati i dheut t'Mirdites,

q* botue ka njat broshuer

Mbi programin t'one shkolluer,

Tuj e pru per t'patenzone.

Kern' me pa, po, shka do t'thone

Kur ky artiklli i Nebil Cikes,

Shkrue mbas rregllave t'kritikes,

T'u bjere n'dore. Me shum mjeshtri

Ktu auktori ven n' qesti

Pape e kishe e meshtari,

E difton, me arsye ne dore,

Se jane hasem e trathtore

T' gjith njata, q* n 'toke shqiptare

Duen q* shkolla elementare

T'jete e lire. Sod afetare

Qeverija ktu asht dishmue:

S'ka pra ndryshej n'shkolle me msue,

Vec se mbas programit t'one;

Edh'un, po, heret a vone,

Kam me i mbylle shkollat private.

DREJTORI A

Iu ngjatetjetazotnis s'ate:

Mire kete pune mendue e ke.

Vecse shka, zotni, n'kete dhe

Po ka shum njerz fanatike -

Ele Priftent katolike...

MINISTRI

Priftent, jo, par Fretent, thuej;

Pse kta jane q*, pose gjithkuj,

Po na jesin m'qafe.

DREJTORI A

Zotni,

Ashtu punen si un e di,

Jezuit, Priften e Freten

T',gjith nji mendje p'rhere u gjeten

Nder pune fejet e moralit:

Pose ndonjaj fatziut, batallit,

q* t'kete mangut n'krye ndo'i hatull

E q* vorr mos t'kete kund m'shpatull

Tash ti pra, zotni, tue kene,

Se morali i fes s'krishtene,

S'njet gjithkund e s'njet gjithmone Me moral t'besimit t'one,

Meshtarija kurdohere

Ka me ba zhurme e-potere

Per pune t' shkollave fillore, -

Edhe kurr ne shkolle shtetnore

Fmin e kshtene s'ka me i dergue.

Per kete pune -si m' duket mue -.

Thom do t'ishte fort ma mire

N'Shqipni msimin m'e lane t'lire:

q* seici!li Shqipetar,

A komunitet fetar

Mund t'cile shkolla per komb t'vet N'dashte n'katund, n'dashte ne qytet.

Par gjithmone -si rrjedhe prej vedit -

Tuj u mbajte n'cark t'ligjve t'shtetit,

Si n' Angli e n' Amerike,

E at je n'France e ne Belgjike.

Pse, zotni, me thane t'verteten,

SOd me SOd Jezuit e Freten

E kane shkollen ma zanat

Se e kern' na. Sa per inat

Gjithshka t'duem per ta mund t'thomi,

Por e drejta asht, se kombi

Shum prej sish ka pase dobi:

Si ajo Shkodra e ban dishmi,

Ku ka shkolla e strehe foshnjore,

Ka gymnaze e qytetnore

Me programe prendimore

E me msim e me pune dore,

Fort ma mire se shkollat t'ona,

Per te cillat dy miljona

Franga ar na vjete per vjete

Kulihum i mbysim n'det;

Pse, zotni, shkolla per ne

Politike asht ase fe.

Mujm m'e struke punen me prralla,

Porse n'thes, besa, s'hin palla...

MINISTRI

Jo, pra, ja! Shkollen n'Shqipni

Nuk e baj kishe as xhami.

Prandej shkollat fillestare,

q* mos t'jene qeveritare,

Do t'i mbylli varg e vister,

Mbasi ndodhe kam un Minister:

S'due q* mosha e re e Shqipnise

T'rritet n'dore te Meshtarise-

Sidomos t'Fretn'e shqiptare.

Kta, po, jane antikombtare,

Njerz t'rrezikshem, fanatike,

Marre gjithmone me politike,

E q* munden me na i prishe

Fmin me shkolle edhe me kishe,

Tue na i rrite djelmt t'one trathtare,

Ma fort t'huej se shqipetare:

Si fort bukur Nebil Cika

E ka shkrue nd er kto kritika,

q* aj ba i paska "Hyllit t'Drites".

Jo, po, vete ne "rend te dites"

Do t'a ve emnin e kti,

Per m'epru ktu n'Ministri

Inspektuer ase drejtuer,

Edhe kta, po, sa ma pare,

Shi p'r inat t'Fretn'e shqiptare, q*"programin syntetik" -

Syntetik e analytik -

Keqas fort na kane po$htnue.

DREJTORI A

Po, zotni, si urdhnon e thue.

Vec, ashtu si m' duket mue,

Thom Nebili ka gabue

Me qite n'drite kete lloj kritike,'

Ne "Reviste Pedagogjike",

q* a 'i perkohshme fjesht zyrtare,

Mbajte me mjete t'Kashes kombtare. Qeverija asht afetare.

Prandej thom se zyrtarisht

Edhe kshtu llapazanisht

Nuk asht mire q* n'polemike

T'hijme na sod me katolike.

E t'u shajm Pape e Meshtare,

T'u shajme Fene e Kishen mbare,

Thue se Arsimi i jone kombtar

Asht nji lozhe e masonise.

Katoliket e Shqiptarise

I' Na i kern' vllazen; edhe vete-

Kish' me thane, se s' a' evertete,

q* atj: n'Shkoder Franceskajt

T'hueje na i rrlsm kalamajt,

E q* ata .tue kene shqiptare,

T'jene, si thue ti, antikombtare.

E po 'imend -t'ngjatet Zoti jeten! -

Esad Pasha a thue nder Freten

Ka zane shkolle?.: ArifHiqmeti

A nder Freten apo njeti

Aj kje rrite?...Haxhi Qamili

T'thote shka t'thote, po, qaj Nebili -

Osman Bali, Halit Lleshi

E sa tjere, q* fati deshi

I Armet t'i sjellin kundra Atdheut,

Kundra flamrit t' Skanderbeut,

As kta, besa -t'u ngjatet jeta! -

S'i kane ba kndimet e vela

N'-shkolle fretnore. A e din, zotni,

Kushka zanun n'kete "skoli"?

Qaj Preng Jaku, si harusha,

Qaj Luce Nishi e qaj Prenge Tusha,

Dy djelmo9a, dy skyfere,

Si edhe ata oficjerat tjere,

-Gjetun gati kurdohere

Per Shqipni me ra m'potere -

q* mbas msimit t'Franceskanve,

M' shpine u u Ishuen kta esadjanve

Edhe i shtypen. Kta, po, jane

q* nder Freten shkolle kane zane.

Prandej tham se Nebil Cika,

Para se me shkrue kritika

Kundra Fretn'e e kundra Fese,

T'i a veje gishtin nji here krese

E t'mendoje se "uhajan'lesh-

Si tha imocmi -merret pshesh'

MINISTRI

Pse po thue per Nebil Ciken?

Po ti kndoje 'i hefe kritiken,

Qipert' madhe bukuri

U ban Fretenve n' "Vllazni".

Nji(e}S.(e)S. -kush asht s'edi:

(Me gisht i diftova do vjersha, botue prej "Vllaznije" Nr 9 nen titullin "Vallja popullore".)

A ke c'ndien?..,Ktu kish' me thane,

Se njat Fratin n' goje ka zane,

q* dikur shkrou njat broshuer

Mbi programin t'one shkolluer.

E ktu poshte, si nper terthuer,

Fjalet e ashpra t' ktij vjershtorit,

Kish' me thane, se shi dreitorit

T"'Hyllit t' Orites" i jane kushtue.

DREJTORI A

Ashtu m' duket edhe mue,

Por;zotni, t'ngjatet Zoti jeten!

Mos t' a zame ne goje gazeten

"Vllazenija"; pse randsi.

Kjo nuk ka kurrkund n'Shqipni.

V ec ban mire me i shkrue vjershtarit,

q* ktu n' goje zen pune gomarit,

Se aj gabon poetet me i nga;

Pse kta uha -nuk lane pa la

E t' a bajne, besa, me kja,

Porsi vic djerre neper plish,

Ka' e salvojne m' konop tre fish.

(Hine Babatasi Drejtori A del).

BABATASI

T' u ngjatet jeta!-

MINISTRI

T' u ngjatet jeta,

Si po shkoni?

BABATASI

Si do' zoti...

Gjene mire.

MINISTRI

Asht edhe moti, ..

q* na kalbi. Kujtoj ka

Ma se 'i muej q* shiu ,s' ka da.

Me t' merzite! -

-

.BABATASI

Shka t'i bajme pra.

Vete ju fajin, thom, e kini,

q* bje shi.

MINISTRI

,

Na, pse?

BABATASI

Pse jini

Ju njata, q* sod n' Shqipni

Vrani e kthiellni.

MINISTRI

Nuk e di...

Nejse ma...vec fjalet t' kam cue,

Ktu me ardhe me u pjekun m' mue,

Pse nji pune kam pase me ty.

BABAT ASl

Qe, tek m' ke -me kambe me krye;

Urdhno e fol. Ku ti me sy,

Aty "praf' un kambe e krye,

Nper stomije e n-per "hendeqe".

MINISTRI

Babatas, mjaft pune e keqe

Per nji shtet "okcidental".

Si ky i joni, as n' fushe as n' mal

Mos me pasun nji Muze;

Jo, po asht turp, besa, per ne,

Per njiket Shqipnine e re,

Pa Muze vendinm'e lane.

Tham, asht mire, q* ktu n'Tirane

T' a ndertojm nji rare Muzeut.

Per lulzim e ndere t' Atdheut,

-Vjet ne Shndre pata fillue

Nji Muze vete me ndertue,

Edhe krejt e pata mblue:

Por nji dite -si do t' keshe ndie -

Ra do shi e u kaperdi

U shemb mbrende, e e marroi Zoti.

Shka me ba: e prishi moti.

BABATASI

Mire zotni; vec se po drue

Se ende dita nuk ka ague

T'ndertojm na Muzej n'Shqipni,

Me kulete t'shpueme ne gji.

Ti e di mire se as n'toke shqiptare ""-

Muzejt s'ngrifen n'kambe pa pare;

Jo, po, ktu edhe, n'toke t'Kastriotit

Hece nji fjale q* kje thane motit:

"Xhep e lep -more Rexhep!"

Prandej vete kishe me thane

Se, per tash, Muzeu do lane:

Na s'po kemi buke me ngrane,

Jo me ngrefe Muzej n'Tirane!...

Po a njimend, more lum heu,

Se, tu'u ngre.fe n'Tirane Muzeu,

T' a ha mendja ty q* Atdheu -

q* Shqipnia, fushe e djerr,

Tash na bahet Ingilterr,

E, pjeke vedit pul at n'furre,

F1uturim kane me na u tuffe

Me na hi perdhuni n'goje?..

Jo, zotni: s'asht gja ajo loje.

Edhe tham se mire do t' ishte

Per nji shtet ende ferishte,

Si Shqipnia, nji Spital

Me ngrefe kund n' ndo 'i fushe a mal,

Per me shndoshun "pelivromin"

Ase "dergjen" q* sod kombin

, Jane tue e lshue shakull per dhe,

E me u shporre Muzeut. Per ne,

q* nuk kemi buke me u ngi

Sod Muzeu ä'i "kabuni",

q* nuk asht,jo, per dhambe t' one;

.Pse Financa, si po thone,

Sodka ardhe e asht ba teneqe

MINISTRI

S'ä e vertete. Asht pu ne e keqe

Kshtu me folun, lum zotnija.

Ti s'e din, por sod Shqipnija

Ka mjaft pare n'kashe te vet:

Si me pa mundet n"'budget",

q* Kole Tha9i e ka permbledhe

Edhe bukur aj e ka dredhe,

"Simbas urdhnit" q* ka pase.

A din ti, se sivjet n' kase,

(Si ky Kola e ka shpjegue) ,

N' Finance t'one kane me u grumbllue, -Tane fysheke, ndry nder kashuj -

Rrash njizetedy miljuj

Franga ar. Prandej kuleta...

BABATASI

S'di gja Kola -t'u ngjatetjeta!-

Po t' tham un, po, Babatasi.

Po a dro m'pare kund aj hasi,

q* keshtu, n'hamende t'vet,

Shton miljona ne "budget" ?..

Fjala e tij nuk con kandar:

Se atij kasha i ka qite bar,

Edhe asht ba me dale me Iype,

Qysh se rrogat i lane krype.

Jo q* ka edhe 'i tjeter pune:

Parja n 'kashe kurr nuk i bune;

Pse, ke vete s' asht vec se 'i kukull,

Ate shoket e bajne krejt sukull,

, E ia shijne'paret perdhuni,

Si n'Shqipni q* hece kanuni...

Pose q* vetit s'i shef hall,

Edhe krejt ka ra batall

Me "budget" t'Pandel Vangielit,

q* n'dugaje t' Ali Kacelit

S'la kund karta as envelopen,

Ke po merr e ep me Europen,

Tue cue Korsuj e Sefira

Per gjith skuta e per gjith bira,

Per m'ia u shti europjanve n' koke,

Se na mend kemi me oke:

Se Shqipnia, fushe e male,

Asht ba sod "aksidentale"...

Oesha t'thom "oksidentale":

Si ajo Italja, si ajo Franca,

Me aeroplana, orkestra e danca,

Me "mocjone" e "interpelanca":

"ferku" asht vetem nder "pjatanca"

Ke at je rruejne, po, shepka e fllanxa,

Na me mzi ktu buke e planca,

Kur t'i kemi; pse Financa

Ende ktu, si kje dishrue,

S'mujt me u "oksidentalizue"

V ec se shka, se do tregtare

Mue m'kane thane se punet fort mbare Nuk .po i ki'n kta korcullare,

Kta sefira t'one shqiptare,

Ke qyqarve muej per muej

Po u mbijne fjale me gjind te huej, Sidomos per qira t'shpise,

Pose kasapit e furrxhise;

Pse "xhaxhaj" PandeI V angjeli,

Tash q* kasha pa gja ngeli,

Nuk ka pare me u dergue.

Prandej t'mjeret süd jane ngushtue

Pa nji dysh, me thane, n'kulete,

Me i shkue Europes poshte e perpjete;

Si ku al pleq q* fshohen n'knete,

Pa tagji -pa kashagi

Perse askush nuk deI me i ble:

Si mo' Zot! rna keq per ne,

q* gjithmone e kern' mate vrapin

Ma te madh se kern' pase hapin.

E vertete se ky Kole Thaci

Vjet der m' gju kerrciket i zgaqi

Edhe i ra detit pertej,

Me do tjere financjer t 'mdhej:

E nper Rome e... shishe t'Kjantit

Na ka vojte ne banke t'Brabantit,

, Diku larg atjen'Belgjike,

Per me lypun metelike.

Vec se rruga i vojt bihlude,

Edhe i shkuen paret zollude;

Pse "Brabanti", si un kam ndie,

Po kish kene nji bastanxhi

Qj epte vete, po, kastraveca

Per sherqij, edh' epte speca

Per tomate e patlixhana,

Kshtu q* Kola -ate e paste nana! -

Tane korrnarne e pune te mdhaja,

Kthej n' Tirane me i kaIe mushkaja;

E te mjeres moj Shqipni,

q* ministra e tevahi

Do t'i laje me ar flori,

Prap nper kambe iu vuer Jullari,

Edhe i mbet nen bark samari.

Tash q* kasha mbet filuze

E bese kush s'na zen p'r'i rruze,

Po na thone se ky Kole Thaci

Ka cue kashen te kovaci,

Thate ngarkue mbi dy shilurtha,

Per me ndreqe me te do kurtha,

q* me i ngrefe mande:j n'Shqipni,

Do n'Gegni -e do n'Toskni,

Ku ma fort t'ket gjase e ishkile,

Se bjen mbrenda ndonji skile -

Ndonji skile britanike,

A ndo'i shqarth prej Amerike,

T'cillve shtrejt po u bante lkura.

Vec ka thane Ali Klisura,

N'Parlament kur e kane pvete,

Se kjo rune asht "peshk ne det't,

E prej saj kurrgja n'kulete

Nuk i hine s'mjeres Shqipni.

Par po e zame, zotni, se Kola

Po ka pare e po ka t'holla,

Per me tnkambun kete Muze:

Arkeologun, por,ku e ke?

Pse un e dij, more bablok,

Se muzeu pa Arkeolog -

Arkeolog i dame me gisht,

Asht si spata e re pa "bisht".

.MINISTRI

Un kete pune'e kam mendue,

Edhe fjale prandej t'kam cue

Per me ardhe me u pjeke me mue,

Pse Arkeolog un t: kam emnue -

Arkeolog edhe antikvar,

Per me mkambe Muzen kombtar.

BABATASI

Ama".jarebi... Zotni,

E ke gabim; pse un s'e di

Se ku shpin 'ka Arkeologjia.

Me shka m'duket, lum zotnija,

Ti me mue po don me u talle.

MINISTRI

Jo ,pra, ja, s'po due me u prralle.

A di' shka, more babtok,

Me u ba nieri Arkeolog

Pune evshtire nuk asht nder ne,

Si Arkeolog, ti tjeter s'ke

Vec;: me rmue, ndo'i here ne dhe,

Me gjete vorba a palare,

Me mbledhe shtamba e karratyqe

Hekuraqe e helezy'qe:

Me barte gur e shtylla t'thyeme,

Megjetekund ndo'i xhybe t'shkyeme,

q* pat veshe rnotit ndo' i plake,

Ndo'i stravece me e gjete t' pa thake:

Me grurnbllue brisq e hiqake,

Ndo' i topanxhe t 'veshne n 't.eneqe,

A ndo'i "ltine" te pa ngaskeqe

E njikso partallesh tjera,

q* edhe n'pleh gjinden herhera.

Ase n'dore t'ndonji tellallit

Kur ndokush, ngushtue prej hallit,

Qet me shite fraget e t'et,

A ndo'i tjeter mallimet.

Sa per kaq, kishem me thane,

Mjafte q* nieri te kete zane

Ndo'i rrushdije -a iptadije,

E ndo'i fjale edhe t'a dije

,A. latin ase greqisht

-Par mjafton edhe turqisht -

Se Arkeologaj dei me nam.

Pra kto fjale per tash po i larne.

Ti n'Shqipni Arkeolog sod je:

Qe dekretln tek e ke,

Me nenshkrim te zyres s' nalte.

Bote Tirana ka, edhe balte,

Ka dibralle. jevk e ustallare;

Pre qerpiq, e sa ma pare

Hinia punes s'ketij Muzeut

Per lulzim ndere t'Atdheut.

T'u ngjatet jetal Ma s'mund t'rri,

Pse do t'shkoj n'Kryerninistri,

Ku Ministrat jane bashkue

Per do cashtje me u ksillue

(cohen e dalin te dy)

Rruge

BABAT ASI

(tue fole vedi me vedi)

Se, per Zotin -kjofte levdue! -

Me shka vete po jam tue pa,

Gia Shqipnia n'dore nuk ka

E as perparakjo s'do t'vete,

Q'se Ministrat ndajne dekrete,

Pa peshue nji hefe ma s'pari

Se ~'zotsi mund t'kete zyrtari,

E q'se fatii Atdheut te.shkrete

Mujtka ajsod edhe me mbete "

N'dore t'do njerzve, per t'cillt vete

E as kurrkush, kujtoj, s' di gja

.Se c'shirok a se c'murra

Na i ka hjedhe e pru n' kete dhe.

E po kush di gja nder ne "

Per nji pale, q* ktu n'Shqipni :,

Po rruejn petlla e "kabuni",

E rrmejn rroga n'ar flori,

Kush di gja, po tham, zotni,

Se ku i kane gjak e gjini,

Se ku i kane kta plang e shpi,

Stane, pleme, vathe e gji?

Pasaporlat kush ua pav,

Per me thanese kta s'jane Slav,

Nuk jane Slav, Turq, as Bulgare,

Par jane fj'esht hurra Shqiptare?",

Shka punuen kta per Atdhe?",

Ku jane krenat q* kane pre?".

Librat'shqip q* kane botue?..

.Edhe ndihmet q* kane kushtue

Per triumfte liris s'one?

Per pose emnit se si u thone,

Kurrkush gia nuk di, per ta;

Nuk di gja, par megjithkta;

Megjithse edhe t'pa zotsi,

Na po e sQofim ke n' Shqipni

-Qeni t'zo'n ma ku s'po e njeh -

Na jane ngrefe si gjelat m'pleh,

E pedanta e "Don Kishjote",

Me nji hije krejt kokote,

Tuj u mbajte per liberala,

Per modern e oksidentala,

-Sidomos n'kto'kohet e mbrame -

Pjellin ligje, vjellin pro grame,

Apin urdhnaedhe dekreta,

Sjellin gjinden poshte-perpjeta,

E n'kete mnyre cdo perparim

Kane pengue, e mbrende n' sundim

Njerz e rune kaq kane pshtjellue,

Kaq perzie e kaq ngatrrue,

Porsi floket e atij harapit,

Sa q* mbrende ne krye t'nji krapit

Ka ma shum, thom, harmoni

E tendence per qytetni,

Se n'shtet t'one,- Eh, moj Shqipni!

Fort po drue se nji dite ngusht

Ke me ra, 'e kryet ne grusht

Ke m' e kape, pa pase pi musht,

Q'se do njerz, q* kush me i zane

S'kisht'per peng as per dorzane,

1\1' kurriz t'and po sjellin paten, ,

Edhe m'mjalte po e mbajn sod spaten:

T'cillt ngerdheshe m'nipa t'Kastriotit,

Kndojne at kangen, si 'i hefe motit:

"Tshkojme e t'hame na voe t'fergueme

Ke ajo ndrikulla e hutueme"

E kjo ndrikull.a e pa mend

Ti Shqipni je, t' tham p'r timend:

Pse, po mendt t' i kish' ti tok,

Sod s'do t' ishe un Arkeolog,

E as do njerz, besa, per t'gjalle,

Kurr Ministra s'do t' ki'n dale;

Po pse mendt ti m'vend s'i ke,

Prandej kot rrermoj un n' dhe,

E batallat, varg e vister,

Bahen "Pashe" bahen "Minister"

Ei biejn shtjelm ,sahanit t'shllines,

Kah ty t' hjekin dredha shpines;

E pa i qite zavall 'kaptines,

-Pa prek pende -pa prek parmende,

!Tuj u falle -tuj u gervalle,

Po t'i hjekin spik ksaj jete,

q* ma mire nuk ka ku vete.

Xllepill plot e barkun koder:

S' ka si u ve'ma mire kjo Loder.

Gjergj Fishta - MRIZI I ZANAVET

GJUHA SHQYPE

Porsi kanga e zogut t'veres,

q* vallzon n'blerim të Prillit;

Porsi i ambli flladi i erës,

q* lmon gjit e drandofillit:

Porsi vala e bregut t'detit,

Porsi gjâma e rrfés zhgjetare,

Porsi ushtima e nji termetit,

Njashtû â gjuha e jonë shqyptare.

Ah! po; â, ambël fiala e sajë,

Porsi gjumi m'nji kerthí,

Porsi drita plot uzdajë,

Porsi gazi i pa mashtrí;

Edhè ndihet tu kumbue,

Porsi fleta e Kerubimit,

Ka'i bjen qiellvet tue fluturue

N't'zjartat valle t'ameshimit.

Prá, mallkue njaj bir Shqyptari,

q* ketë gjuhë të Perendís,

Trashigim, q* na la i Pari,

Trashigim s'i a lên ai fmís;

Edhè atij i u thaftë, po, goja,

q* e perbuzë ketë gjuhë hyjnore;

q* n'gjuhë t'huej, kúr s'âsht nevoja,

Flet e t'veten lên mbas dore.

Në gjuhë shqype nanat t'ona

Shì prej djepit na kanë thânun,

Se âsht nji Zot, q* do t'a dona:

Njatë, q* jetën na ka dhânun;

Edhè shqyp na thanë se Zoti

Per Shqyptarë Shqypnín e fali,

se sá t'enden stina e moti,

Do t'a gzojn kta djalë mbas djali.

Shqyp na vetë, po pik' mâ para,

N'agim t'jetës kúr kemi shkue

Tue ndjekë flutra neper ara,

Shqyp mâ s'pari kemi kndue:

Kemi kndue, po armët besnike,

q* flakue kanë n'dorë t'Shqyptarvet,

Kah kanë dekë per besë jetike,

Kah kanë dekë kta per dhé t'Parvet.

Në këtë gjuhë edhè njaj Leka,

q* 'i rruzllim mbretnín s'i a xûni,

q* kah bijte ai, shkelte deka.

Shekllit mbarë ligjë t'randë i vûni;

Në këtë gjuhë edhè Kastriota

U pat folë njatyne ushtrive,

q* sa t'ndrisë e diellit rrota,

Kanë me kênë ndera e trimnive.

Prá, Shqyptarë, çdo fés q* t'jini,

Gegë e Toskë, malcí e qyteta,

Gjuhen t'uej kurr mos t'a lini,

Mos t'a lini sá t'jetë jeta,

Por per tê gjithmonë punoni;

Pse, sa t'mbani gjuhen t'uej,

Fisi i juej, vendi e zakoni

Kanë me u mbajtë larg kambet s'huej.

Nper gjuhë shqype bota mbarë

Ka me u njohtë se ç'fis ju kini,

Ka me u njohtë jú per Shqyptarë:

Trima n'zà sikurse jini.

Prandej, prá, n'e doni fisin,

Mali, bregu edhè Malcija

Prej njaj goje sod t'brohrisin:

Me gjuhë t'veten rrnoftë Shqypnija!

SHQYPNIJA

Edhè hâna do t' a dije,

Edhè dielli do t' két pá,

Se per qark ksaj rrokullije,

Si Shqypnija 'i vend nuk ká !

Fusha t' gjâna e kodra t' blera,

Zijes s' mnershme larg kû âsht droja,

Me gaz t' vet ktû i veshë Prendvera,

Si t' Parrizit t' larmet shtroja.

Nen nji qiellë perherë t' kullueme,

N' rreze e n' dritë pershkue unjí,

Bjeshkë e male të blerueme

Si vigâj shtiellen n' ajrí.

Ke ato bjeshkë e ke ato male

Kroje t' kjarta e t' cemta gurra,

Tue rrëmbye nper mriza hale,

Gurgullojn nper rrâjë e curra.

Mbi ato male e bjeshkë kreshnike

Léjn mande' ata djelm si Zâna,

Armët e t' cillvet, p'rherë besnike,

Janë permendë nder fise t' tana.

Atje léjn, po Toskë e Gegë,

Si dý rreze n' flakë t' nji dielli:

Si dý rrfé, q* shkojn tue djegë,

Kúr shkrepë rêja nalt prej qielli.

Oh! Po, e din i prûjtë anmiku,

Se âsht rrfé zogu i Shqyptarit,

Rijtun gjakut kah çeliku

N' dorë t' ktij shndritë per vend t' të Parit.

Ato male të madhnueshme,

Ato, po, kanë mûjtë me pá

Se sa forca e pafrigueshme

N' turr t' Shqyptarit pît ka rá.

Dridhet toka e gjimon deti,

Ndezen malet flakë e shkndija,

Ka' i frigueshëm, si termeti,

Atje rrmben kû e thrret Lirija.

Lume e shé para atij ngelin,

I a lshojn udhen dete e male;

Mbretent fjalen s' mund t' i a shkelin,

Turrin ferri s' mund t' i a ndale.

Shkundu pluhnit, prá, Shqypní,

Ngrehe ballin si mbretneshë,

Pse me djelm, q* ngrofë ti n' gjí,

Nuk mund t' quhesh, jo, robneshë.

Burrë Shqyptár kushdo i thotë vetit,

q* zanát ka besë e fé,

Per Lirí, per fron të Mbretit

Me dhânë jeten ka bâ bé.

Sy per sy, po, kqyr anmikun;

Perse djemt, q* ti ke ushqyue,

S' i ka pá, jo, kush tue hikun:

Friga e dekës kurr s' i ka thye,

Kaq të bukur, kaq të hieshme

Perendija t' fali i Amshueshem,

Sá 'dhe deka âsht per tý e shieshme:

N' gjí t' and vorri âsht i lakmueshem.

Po, edhè hâna do t' a dije,

Edhè dielli do t' két pá,

Se per qark ksaj rrokullije,

Si Shqypnija 'i vend nuk ká !

Rrnosh e kjosh, prá moj Shqypní,

Rrnosh e kjosh gjithmonë si vera,

E me dije e me Lirí

Per jetë t' jetës të rrnoftë tý ndera.

Prá, mallkue njaj bir Shqyptari,

q* ketë gjuhë të Perendís,

Trashigim, q* na la i Pari,

Trashigim s'i a lên ai fmís;

Edhè atij i u thaftë, po, goja,

q* e perbuzë ketë gjuhë hyjnore;

q* n'gjuhë t'huej, kúr s'âsht nevoja,

Flet e t'veten lên mbas dore.

GJERGJ FISHTA

Nji lule vjeshtet

N’atë rrahe t’dekne mbrenda vorrit t’errshem

Tash pluhën je. Ata dy sy t’janë errun,

Ku qiella prirej me sa hana e diella

Terthores s’epër m’sharte vrejn t’njerzimit!

T’janë sosun fjalët e ambla e plot urti,

E ai za t’asht kputë, i cilli bite m’zemër

Si kumbë liret t’tingllueshme, q* prej s’largut

Ndihet tue ra, kur dora e prekë e msueme!

Ehu! po; “deka, q* baras m’derë t’pellazvet

Trakllon, si m’trinë t’kolibavet,” ku i vorfni

Me lot njomë bukën, ty edhe ajo ke dera

T’traklloi, e ti kalove porsi voesa

E natës kalon, kur dielli vjen me shndritun

Mbi kobe t’dheut. Sot përmbi vorr t’kanë bijtun

Hithat e madergona! ’I kryq dullijet,

q* e përshpirtshme nji dorë ta vu te kryeni,

Ndër to ka hupë, as tjetër send trishtimin

E vorrit nuk ta zbutë, posë va’it t’trishtueshëm

Të hutit t’natës, q* nëpër curra t’malit

Dhimbshem në rreze t’hanës rrin tue gjimue! . . .

Njai grumbull gursh, q* m’vorr t’randon përsypri,

Vetë gjaksorit t’pashpirt, q* mbyti nierin,

Lugat i duken, n’hikë kah t’bjen nget vorrit,

Edhe t’përqethët atë botë i shkon n’për zemër.

Po, a thue, krejt deka n’asgjasend t’përpini

E, posë se do kocijsh edhe ’i grusht pluhen,

Nuk t’la tjetër? Jo! N’prehen t’Amëshuemit

Pjesa ma e mira e jotja ka flutrue

Me gzue n’dritë t’qiellvet, ku pushon dishiri

I nierit t’drejtë, si drita m’sy kthiellun

Po, po, se përtej vorrin shpirti i nierit

Gjallon për jetë! Njeky mendim i ambël

Deken e zbutë e vorrin ban t’pëlqyeshëm,

Kur zemrën fa’i s’e grisë. Prej ktij mendimi

As vetë per ty s’lotova shum, kur ndjeva

Se diqe: se n’ma t’mirën lule t’motit

E lae ti ketë shkreti, ku shuen e Drejta

E paudhnija, ku sundon mizore;

Ku i zhyemi m’vese sod me dorë dhunuese

Vesin shinon me Theta t’zi, e selija

M’rrashta t’përgjakshme t’njerzvet m’kambë, ku mbahet.

Ehu! po, se shpirti i yt, kulluet si rrezja

E diellit, q* përfton lulet e erandshme,

Kur bora dehet, s’mujt me e bajtë qelbsinen

E randë t’ktij sheklli t’zi; por fletët i rrahi

Kah jeta e dytë, ku Njai q* rruzullimin

N’themel e dridhë veç me ’i vetimë t’qerpikut:

Amshon n’lumni shka Atij t’i ket përgja.

S’kje toka, jo, për ty kje qiella!

E tash, q* vetë jam tue ravisë kto karta,

Ti, kushedi, n’per vrrije t’amëshueme

Shkon tue kërkue për lila e drandofille,

q* s’dijn me u veshkë e ndreqë me ta kunora,

Për me u lulzue mandej ndër t’zjarrtat valle,

q* nëpër vrrije rrijn tue kndue t’Parrizit:

Ku, fletët e arta bashkë kryqzue me Engjuj,

Kndon Zotit lavde n’për ylbera t’qiellit:

A, marrë krejt n’t’pam t’s’hyjnueshmes faqe t’Zotit,

Porsi m’pasqyrë t’kulluet skjyrton shestimin

E rruzullimit, vu prej s’eprës Mende,

E cila n’t’kenun sendet thirri t’tana

Prej hijevet t’kthellueshme t’asgjasendit,

Kur bani Ajo furin me heshtë t’thellimit,

E me ’i fuqi t’pamatne prapi terrin

E pakthellimit, q* atje n’t’skajshmet megje

T’ktij sheklli ndihet mnershëm tue gjimue,

Kah për ledhe plandoset t’rruzullimit,

E aty, n’atë dritë plot ambelcim dashtnijet,

q* porsi lum i kjartë prej Atit t’Dritvet

Gjithkah dikohet nepër verë t’Parrizit,

Shpirtent e lum krejt m’rreze tu’ i pershi,

T’kthiellta ti i prirë t’vërtetat, t’cillat Hyji

Desht t’muzta nierit ma ia lanun t’shkrueme

Nder fletët t’hyjnueshme t’t’amëshuem Ungjillit.

Oh! sa e sa herë, kur n’mbrame shuen natyra,

E tjetër s’ndihet, veç se rryma e prronit,

q* përmallshëm gurgllon n’per rrajë e curra

Un’, lodhë mbi letra t’t’dijshëmvet t’kahmotit,

Mbas t’cillvet fjalën rrij tue lmue shqyptare,

Dal në dritsore me kundrue shatorren!

q* i Lumi t’kthielltë ia vuni rruzullimit,

E kqyri hyjt, q*, thue, se njaq sy Zotit

Flakojn mbi dhe — kushdi, për me felgrue

Nierin, q* egrue ma fort prej mnerës s’territ

Përbluen punë t’mbrapshta: — e atë botë mendoj për ty.

E, ku ta shoh ma t’flakshmen tue xhixhllue

Nji hyll, aty selin’ un’ tham me vedi,

Ti do ta kesh, e syt m’atë hyll pa da

I nguli, e m’bahet si me t’pa. Me emën

Un t’thrras atëbotë n’per terr. Nji vaj bylbylit,

q* përmallshëm ndër gemba rrin tue kja

Fatin e vet, e ndoshta, zojt e dashtun,

Jehonë m’i bahet t’grishunit; e m’duket

Se bisedoj me ty! . . . Nuk dekka i miri,

Jo kurr; e sidomos nja’, i cili ti zemër

E len mbrapa m’e ankue. Prej vorrit t’errshëm,

Gjumin e dekës ku ai ban, na i flet mendimit,

Ambel edhe na nzitë kah punët e mbara,

E n’mende tonë gjallon. — Kur Aleksandri

Prej Bregut t’Matës ngallnjyes u kap ke vorri,

Ku shuen idhnimi i Prisit t’Mirmidonvet,

q* atje nën She vorfnoi me aq djalë Ekuben,

Iu ndez aty flakë zemra kah lumnija.

Mbi njatë vorr, po, u betue me ngulë flamurin

N’skaj t’dheut, e prej selis’ me i zhdrypun mbretent;

E atëherë përpara tij tanë bota shuejti.

Mue edhe, q* sheklli e nji dishir lirijet

T’thepisne raven m’ia kanë shtrue gjallimit,

Mue, po, edhe zemra mbi vorr tand t’përvujtun

M’ndezet kah punët e mbara e kah burrnija.

Përmbi vorr tand, po, xa të fortë me e mbajtun

Besen e dhanme — e miqasin e zanme;

Për fe e për atme n’ball me i dalë rrezikut:

Të ligshtit dorën me ia njitë e t’fortin

Mos me e gledhue; kur t’jet me u thanë e drejta,

Mos me i shmangë syt’ prej cakut, n’t’cillin mendja

Dishron me u kapë, as kurr mos me u ligshtue

Ndër sa t’vishtira, q* t’na sjellin motet.

Po, po! se pre’ atij vorri kam me shkepun

Hovin kah punët e mdhana. Ai kryq dullijet,

Mneren e vorrit q* ta zbutë, ai qanderr

Ka me m’kenë ndër salvimet: Engjlli i Zotit,

q* rojës besnik fuqit t’i pruen mizore,

Gjumin e dekës në vorr mos me t’turbllue,

Der q* të shkimen n’qiellë e hana e dielli

E t’ngele moti e sheklli mbarë t’rroposet,

E t’vijë dita e gjyqit t’rruzullimit,

Ai ka për t’m’kenun zana. E atëherë pa u tutun

Zhgjetat e prehta e t’zjarrta kah me i prehun,

Ai kundra vesit do t’ia lshoj njerzimit:

Atë herë un kangët kam me i ndërtue kreshnike,

Me t’cillat botës un do t’ia la të shkrueme

Se shka viejn armët besnike n’dorë t’shqyptarit.

E me kangë t’mija ’i përmendar t’madhnueshëm

M’vorr tand kam për t’ndërtue, të cillin motit

Me fletë të ngrita kot ka për ta rrahun;

Pse, si curr, q* n’mjes t’detit rreh tallazi,

Edh’ ai njashtu do t’jesë ndër gjire t’motit

q* bumbullojn mbi faqe t’rruzullimit.

Atëherë prej bjeshkvet kanë me u djergun zanat

E me të njoma vjollca e drandofille

Vorrin kanë me t’vallue, e kanë me rritun

Me shum kujdes për qark selvija t’blerta;

E shtektarit mundqar, q* n’ato hije

Ka me xanë vend, me ndalë pak gja t’dihamet,

Kanë me i kallzue se sa pjesë qiellet vrani

Deka n’atë vorr. E atë botë i largë shtektari

Të lehtë dhen ka me t’urue, e t’paqta e t’buta

Shinat e borën: e, kur n’male t’veta

T’dredhojë ke stani, fmis’ ka me i kallzue

Shka ndjeu për ty. E fmija e tij aso bote

Emnin tand kanë për t’kndue, e vrrini e bjeshka

Gjithmonë i ri, tue njehë furit e mnershme,

Ambël prej emnit tand kanë me jehue.

Me majë t’briskut kanë me shkrue mbi lisa

Me shkrola t’njohtne veç e prej barivet:

Kanë me u rritë lisat, përse spata as reja

S’e prekin tanden, ku asht ravisë aj emën:

E tu’u rritë lisat kanë me u rritun shkrolat;

E kshtu ma t’kjarta mbas disa qindvjetve

Nipat ma t’vonët me i këndue, e emni

Sa t’bjerë dielli tokës ka me t’u kndue.

Kataklizmi i rruzullit

At ditë disi tu’ u matë u çueka dielli;

E as dritë ai nuk po bate. Njato rreze,

T’cillat motit t’shkelxyeshme e t’xeta ngrohshin

Gjit e plleshem t’natyrës, e gjallë mbi shekull

Mbajshin flakën e jetës, ato të zbeta

E t’marrta dheut po i bijshin: thue se gurra

E dritës isht’shterrë. Por pesha e rruzullimit

Ajo ’dhe atë ditë e ngathët e disi rryetas

Asaj ravës s’hershme (neper eter t’cillen

Gishti ia çili Perëndis’ s’Amshuem),

Po i bite, e, shtekut, n’kavaljete t’shkueme

Rrahun me hap t’sigurtë, zattette prore:

Si ajo mokna, q*, veglash grisë prej kohe,

Ngurrueshëm lshon e ngelë pa da nder dhambza

E as n’punë ajo, ma s’hin. T’thjermët e Empirit

— Ata t’bredhun të dritës s’lumnis s’Parrizit —

Krejt isht’irnue. N’mjedis t’terthores s’qiellit

Hana pergjakun ndryshe ajo nuk date,

Veç si varra n’krahnuer t’nji djali t’vetëm

Kmishën e dekës ka’atij ia veshë e ama.

Hyjt’ dhe ata, vjetrue e shterrun dritet,

M’qiellë xhixhllojshin si flaka e nji kandili,

q* m’tryezë skamnore vjen t’u shue n’vedvedi,

Ke voj nuk ka m’u ushqye, e n’terr n’gjysë t’bukës,

T’vorfnin e ngratë e len; aq sa njat lode,

q* prej sysh i kjason mbi koje t’mykuna

Ma as bulku i voters s’mund t’ia shohë . . . Mbarsë ajri

Me miazma morijet, mbi gja t’gjalla

E m’njerz randote porsi plumb, e t’liga

T’pranshme e t’vshtira përftote; e u shuete nieri

E u shuete gjaja e gjallë, si shuhet bari

Për nen kosë t’bulkut. S’t’shihte syni tjetër,

Veç se vorre e stervina. Pse edh’ as toka

Ushqim ajo ma s’epte, e m’shekull uja

Bate kerdi. Jo n’popuj ma, jo n’fise

Mbledhë gjindja u shihshin tok, por kokrra kokrra:

Si njata shpendt shtektarë, q* atje kah vjeshta

T’dam çetet t’shokvet, duken tue flutrue

Aty-ktu n’për pullaze, mjesa dimni

Jetën mos t’ua shkurtojë. — Me gjithçka mnija

E zemra e keqe prap sundonte m’shekull;

E mbërthye m’shoqishojn, prap njerzt u grijshin

E u coptojshin ndër lufta e ndër degame,

Si kjen coptue gjithmonë, q’prej se pik’ s’parit

Zemrën e nierit kuprracija e flligji.

Kur qe, si atë ditë (sado q* zhargas) dielli

U kap, mje m’cak, për gjysë ku dahet dita

E buka n’arë prej shpijet i shkon bulkut,

Ati i Pushtetshëm nalt prej fronit t’qiellvet,

Neveritun mbi t’fyeme t’randa t’shekullit,

Porsi dy t’rrebta e t’zjarrta rrfe mizore

Ngerthen Ai vetllat m’rruzullim t’shemtuem,

Edhe vranët e kundron. Per nen shkreptima

T’asaj mëni s’hyjnueshme; q* prej syve

Idhtë i vetote, hana, hyjt e dielli

E toka u pin, e ngelen n’vend pa luejtun,

Pezull fatin e mbramë tue pritun. Toka,

Pingul të cillën rrezja e syut t’hyjnueshëm

Flakë e zhgjetote, u dridh e fill prej angrash

Ma s’permbrendshme bulroi me ’i gjamë t’trishtueshme

E u trand shimje m’themel. N’atë gjamë ushtueme

Gollet e rruzullimit Himalaja,

Si gur gëlqerje n’ujë, krejt u turshi;

E u shem Italja, kthelltë e cilla n’gjire

T’tallazevet t’perpishme t’detit humbi;

N’det edhe ’Albjona u shue; e u derdh Stambolla

N’Bosfor. Pellas ma n’shekull s’mbet, flligshtija

Ku t’mujte ajo me u picakue e pandershme

E shpirt e trup prap me ia kalbun nierit

Veç po, syni i t’Amshuemit m’atë gjamë t’botës

Ai nuk vetoi, as nuk u zbut; por tjera

Sharte ma t’randa m’rruzullim skjyrtote,

Kah, ndezun zhari prej zemrimit t’mnershëm,

I shkrepshin shkndijat si n’për grykë t’Vulkanit;

Aq sa friget u kput vallja e Parrizit,

E shkrehën valle e shuejtën lyra t’ambla,

E vetë banorët e qiellvet nëpër lugje

E n’për lulishta gjith herë t’njoma u strukën,

E qiella u hesht.

Po; m’krena t’Kerubijvet.

Rregji i madhnis’ felgruese ndejë peshtetun

E ftyret vra, si nji thellim i kobshëm:

Mbasi atë cak sheklli kapërcei me t’fyeme,

T’cillin Mishira ia pat vu e pamatne

Kurr mos me e kcye, e n’Dije t’vet i Lumi

Dau me rroposë rruzllimin: Ai kah dielli

U prir e n’rribë t’tufanit t’mnis s’hyjnueshme

Prej fronit t’vet i fryni. E flaka e diellit

U fik. E kobshme nji terrinë atë hera

Mbi rruzullim u shtri: e njerzt mbi shekull

N’për terr ravgojshin, porsi mijt ndër vorre,

Kah mnis’ shemtuese e’Perëndis t’idhnuem

Dojshin me i hikë. Por nuk i hiket Zotit!

Njatë dorë t’pushtetshme mbasandej, me t’cillen

Për sa e sa qinda kavaljetesh mbajti

Peshën e rruzullit, Perëndija e struku

E natyrën e lshoi pa zot. Trishtueshëm

Krisen thithat e shekllit: e rrmores

S’humnerës s’rrmbyeshme t’t’kthellët avisit

Kulihum shtielli i rruzullimit brishti

E u shem, termagshëm tue rapllue nper kaos.

Nji gjamë, nji krisme, atë botë, e nji rropamë

Elementash u ndie, kah vlojshin, ziejshin,

E nder gomna shunglluese t’njanitjetrit

U shkapërdredhshin me duhi thellimit,

Tue bumbullue n’për shekull. Hyjt e qiellit

Ata, edhe, dalun jashta rrethit t’hershëm,

Me zhumhur t’tmerrshëm n’pakthellim u rrposshin

Ka u ndeshin, ka’ u përpiqshin, e u turrshijshin

E flauri kah nëpër kaos u derdhshin.

N’per tym, mandej, n’per pluhën e re t’murrta,

q* shekllin kand e kand kishin mberthye

Shkrepte pa da rrufeja, porsi shkrepin

Shkndijat n’per tym t’dullijavet. Prej duhmet

E prej tërmetit, tue bulritë frigueshëm,

Toka edhe trandej, e, si gogel dushkut

M’ujë shkundullitej n’rrymë t’atij thellimi.

Kur qe, ’i kometë n’mes t’kataklizmit t’mnershëm,

Shkrepun prej seprit, kulihum n’teposhte

Me zhaurrimë t’perfrigueshme goromiset

E m’Oqean Atlantik pingul plandoset.

Trandet toka m’atë t’ndeshun: ujët e detit

Jashtë lugut s’hershëm del, e dynden sklafat

E kernalles n’përpjetë si bjeshkë, si male,

Të cillt mandejna, me furi përpise

Shkul kah Europa e n’Amerikë dikohen

E shkapërderdhen përmbi Afrikë t’zharritne:

Merr dhen’ boena. Felgrueshëm tue gurgullue

Tallazi male kapërcen e kodra,

E m’rrymë t’gjirevet t’veta rrmben qytete,

Mbretni përpin, e shkim gja t’gjallë e nieri,

E gjithshka dora kavatoi njerzore.

Por, po; t’gjith ujët e Oqeanit s’mujt me i shlye

Njollet e gjakut t’njerit, t’cillat vritshin

Ene kah qiella e gjyq prej s’Drejtës s’hyjnueshme

Lypshin me za t’mjeruem. Prandaj i Amshuemi,

Syni i të cillit nuk mund t’shohë pegame

E gja s’i rrshket Atij per pa u ndëshkue,

Premtoi q* flakë m’atë hyll nji zjarm t’u kallte

— M’atë hyll, q* tokën nën peshë t’vet e ndrydhte —

E mbarë dhen’ ta përlante e ta shkrumote.

E qe, xen hylli rebtë m’u shkundullitun.

Xen rebtë m’u trandë, e, tue shpërthye me krisme

Nji det zjarmit flakron mbi tokë t’shëmtueme.

Por edhe zhari, n’gji q* ngrohte bota,

Nen t’rrebtën frymë t’s’hyjnueshmes mni s’t’Amshuemit

Ndezet ai flakë e ma ’i furi trishtuese

Shpërthen n’për zgorka t’dheut nën valë t’Oqeanit.

Ujët e zjarmi m’atëbotë u kapërthyene.

E, anmiq tue kenun, me uturim u ndeshen

E u përlan’. Ulurote deti e dyndte

Mje m’re tallazet. Flaka tue krepatue

E tue fishkllue, mbi det pa da ngërthehej

E me vapa të veta e frushkullote.

N’zhaurrimë t’mnertë t’asaj lufte titanike

Kobshëm gjimojshin viset e rruzullimit

E shungullote kupa e naltë e Empirit.

N’e mbramët m’u lodhë xu deti, e, para zjarmit

N’avull t’u çue, krejt shterri. Zjarmi atëhera,

Lshue pa zangall, iu vesh tërthores s’shekullit,

Edhe krejt e zharriti. Shkrini malet

E kodrat, e kunorat; e dogj fronet

Me shpata e me gjithshka, q* dikur m’shekull

Krenin’ e mbajti m’kambë; e kur s’pat tjeter

Shka me shkrumue, n’hi t’vet u shkim prej vedit,

E toka mbet veç hi e kthhiell: si votra

N’nji shpi të dalne faret, mbasi zjarmi

T’i shuhet e me ferrë dera t’i mbyllet

E kshtu u rrpos sheklli e sosi puna e nierit.

KANGE E KATERMBEDHETE

TE URA E RRZHANICES

Nga Kalaja e Shkodres Riza Pasha heton si nji soj mjegulle ne ane te Podgorices. Rrehet :ishte tymi i barutit ne lufte me Mal te Zi. E ' i mend , Mark Milanit vendose te mesyje Malsine, tue ra nper Ure t' Rrzhanices.Zana i kallxon Poetit numrin e ushtareve Malazez dhe Vojvodet e tyne. Ne balle te ures ndalet ushtria , te ura e kerset e para pushke e rojeve shqiptare. Vritet burizani i Mark Milanit , i cili ep urdhen per sulm , i presin rojet. Lufta ndezet ashper . Shqiptaret kalojne uren dhe kapen fyt afyt me anmik . S'ndihen ma pushket , vringellojne vetem e taganat. Gjaku mbulon fushen; Cemi , mali e fusha i bajne me dijte Poetit se Mark Milanit asht thye. Nata dane luften.

Riza Pasha del n'kala

"Madhi Zot , se shka me pa !

'fort mjegull paska ra

n'ate Rrzhanice ,nen Podgorice

S'ka me ngajte e do t'bjere shi

kazne e madhe per bujqsi!"

T'u ngjatjeta i thote Myftiu

s'ka ra njeg' lla kah Malsia

kah Rrzhanica e Podgorica

por asht cue tymi i barotit

djalmte e Grudes e Leket e Hotit

kah luftojne me Mal te Zi

q* ka dyndun top e ushtri

me hij mbrenda ne Malsi

Mark Milani na u ka pri.

Po ; sot n'nadje kur ka ague

Mark Milani i trim drangue

tue i hype gjokut n'pulla shkrue

burizanin ai ka urdhnue

bje burise e t'dale ushtria

edhe t ' niset kah Malsia.

Krisi lodra edhe buria

edhe n'kambe ia ban ushtria

e u rreshtue per fushe t ' mejdanit

pora kalit t' Mark Milanit .

Atehere Marku xu mbi kale

"Pa ndigjonje , o djelm , nji fjale

sot n'Malsi na kem me dale

pse e dau Rus' ja n'pleq t'Berlines

me ia leshue Knjazit t'Cetines

Hot e Grude , Plave e Gusi .

E na sot , qe jem , shtrengue

keto male me i pushtue.

Por se shka ? nji pune po drue

se pa gjak nuk kane me u leshue.

Pra , t 'gatohi me qindrue

pse kem' lufte me trima rr'fe

t'cilt per Atme edhe per fe

e bajne e bajne deken si me le.

Por , ne kjoshi , o djelmt e mi

t'bijte e atyne q* n'mal t'Zi

kane ruejte fe , kane ruejte liri

tue luftue si shqipe t 'lehta

n'krepa tone per sa qindvjeta

a ju mbrana n'Hot do t' mrrini

Malsise mbrena do t'hini.

Do ta ngulni n'Hot bajrakun

do ta zbardhni karadakun.

Urra djelm , eh , u dhashte e mbara!

perse fati na hece para!

Keshtu u tha Marku e ra buria

edhe u nis per ne Hot ushtria.

Ehi , moj Zane , ty , t'kjosha true!

A thue din ti me m'kallzue

se sa ushtare ka Mark Milani

si ia quen Vojvodat zani?

Pse s'ta njoh asnji per be

un Shqiptar ata jane Shkje

ne na dane nji gjak e 'i fe,

n' meni t'shoshoqit kemi le:

keme ndermjet nj qielle e' i dhe!...

KANGE E TREMBEDHETE

TE KISHA E SHNJONIT

Zana e Velecikut ankohet se Shqiptaret s'jane ma ata te dikurshemt.Lute Perendine te ngjalle nga eshtent e fatosave luftetare te ri per te mbrojte Atdhene. Poeti pergezohet me Zane dhe e siguron se flaka e dashtenise ndaj vendit s'asht shkimbe. E difton mbledhja e Malsise te Kisha e Shen Gjonit... Plava e Gusia do t'i dorezoheshin Malit te Zi. Te gjithe heshtojne....

Perendoi dielli , n'qielle duel hana

n'Velecik po pingron Zana

Ehu! ju malet e Shqiperise

n't'cilat struke shqipja e lirise

n't' bardhat kohe q* kane prendue

s'lete anmik , jo , me iu afrue!

E din shpat e di' edhe perrue

e din lande e di' edhe gure

Shqiptarise kryq e terthuer

se sa gjak atebote i anmikut

vojti rrekaje prej t'bardhe celikut

q* flakonte n'dore t'shqiptarit

porsi rrefeja majes s'Sharit.

A kisht' mujte kurr n'ate kohe t'lume

( me lot gjakut sot t'lotueme!)

vec nji troe t'tokes shqiptare

m'e remue dora grabitcare?

Ah! jo kurr; t'isht cue mbare bota...

pse ndo' i Leke a'i Gjergj Kastriota

do t'kisht' dale ate dore rrembyese

m'e cungue me arme ngallnjyese

t'cilat n'shekull do t'permenden

hane e hyj sa qiellve t'enden.

Por kane nderrue sot moti e stina

per dhe t'ngjite , ku rreh "martina"!

Gjinde e mbajtun me lot t'shu'mit

q* n'djerse njome busat e umit

ja q* n'kullme rreshket kumbuese

ja nper dete bjen vales shkumbuese

per me mbajte nji grue te shpia

t'ciles buke i lypin fmija

edhe i len , ndoshta , me kja

perse e mjera buke nuk ka

gjinde , s'ciles Zot i asht ari

t'zezen buke , q* i ngrate Shqiptari

shtrenjte me gjak pat fitue

pa ndo' i dhimbe , kjoshin mallkue!

sot m'e da duen copa copa

e perse ! Pse don Evropa...

Un! Evropa , ti kurve e motit

q* i rae mohit beses se Zotit

po , a ky a sheji i qytetnise

me da token e Shqipnise

per me mbajte kelyshet e Rusises?

Po , ti a keshtu saot na i perligje

njata burra , q* m'keto brigje

per ty vehten bane flie

kur ti heshteshe prej ligeshtie?

Ti , q* i kalle flaken diellit

e i shestove rrathet e qiellit

Ti , prej eshtensht t't' ngrate Shqiptareve

q* bane deken per dhe t' Pareve

ban sot t'bijne fatosa t'ri

t'cilt nji troe t'kesaj Shqipni

mos t'ia lane Shkjaut n'dore me i ra

krej ne gjak nji here pa e la!

Lum, oj Zana e Velecikut

q* m'ia leshon namet anmikut

q* m'iu uron djelmte e Malsise

q* m'ia kjane hallin e Shqipnise

kesaj Shqipni e cila motit

n'za kah pushka e besa e Zotit

pat kene cmue prej fisesh t'tana

kah bjen dielli e kah merr hana!

Por , sado q* poshte ka ra

sot me sot e rrin tue kja

n'pluhun t'tokes , prej njerzece sha

prap , oj Zane , shkenda e burrnise

nuk a shkimbe n'male t' Shqipnise

q* , mana, edhe n'keto kohe t'reja

ka i 'here ndezet flaka rr'feja

S'kane mbete shkret , jo armet besnike

perse Arbenorja , grue fisnike

ban se ban fatosa t'ri

t'cilt trimerisht per kete Shqipni

e per bese e t 'bardhen Fe

e bajne deken si me le.

A po i sheh ti njata burra

q* kah Brigja neper curra

tue hece naten porsi bisha

jane t'u njitun drejt kah kisha?

Ata jane , po Krenet e Hotit

q* m'u lidhe duen me bese t'Zotit

per me i dalun zot Shqiperise

per me li lanun ndere Malsise.

Po , Cun Mula mbi shpine t'kalit

ua coi lajmin Kreneve te malit

ua coi lajmin n'dere t 'konakut

per me u mbeledhe n'kuvend t ' bajrakut

e si rrokull kjene rreshtue

keshtu xen Cuni me ligj'rue

"Fol tash , Masho , c'po na thue?

Un qe Krenet t'i kam bashkue

t'cilve mundesh me iu besue

pse armet kryq i kemi vu

si na e lane te Paret kanu".

Atehere Mashi xen kadale

"Pa ndigjoni , o trima i' fjale

q* po u thom me bese te Zotit

porsi nipave t'Kastriotit

katerqind e s'di sa vjet

jane q* i bajme Mbretit hysmet

kush ushtri , kush angari

me arme n'dore , me zjarm ne gji

me i kambe mbathe me tjetren zbathe

buken n'strajce e shpi senjurin

dyshek token , jastek gurin

t'mbrame te hika e t' pareve te mbeta

trima n'za cese a xanun jeta

mos me dashtun Krajl as Mbret !

Edhe Mbreti kete hysmet

der' diku na e ka pelqyer

s'na ka lan ai krejt m'u thye

na ka lane lirin jetike

na ka lanun armet besnike

per me ruejten Fe e zakona

per me projte keto malet tona

per me mbajte kanun e t'Pareve

me ruejte erzin e Shqiptareve

na ka cike kishe e xhami

per dintare e kryqali

na ka falun page e t'dheta

kanu n'veti sa t'jete jeta

e na , vec n'e pacim carte

kete kanu , q* na lane t'Paret

se keme shkue jeten n'liri

si ne bjeshke , ashtu ne veri

si me gja , ashtu me bujqsi

tue punue e tue gjallue

tue lute festat trashigue

mort e darsem me kanu

sikur t'Pret na p'n' punu

Por medet e treqind halle!

per keto male e per keto zalle

per keto male e zallet tona

ku si heret si n'e vona

pat kene rritun pika e djalit

pika e djalit , Leke e Hotit

n'za ka' urtia e bujaria

q* zanate e ka Shqiperia

perse a kendue n'Shkoder gazeta

q* njaj Shkjaut sot tungjatjeta!

do t'i bajne keto male t'shkreta.

Po, Moskovi , iu thefte hovi!

e ka da n'Kuvend t'berlines

me ia leshue Knjazit t'Cetines

Hot e Grude , Plave e Gusi

E tash Knjazi i Malit te Zi

ka ngrehe top , ka dynde ushtri

n'keto tri dite me ra n'malsi

thue gja e shkrete ka mbete Malsia

thue pa zot se a ' Shqiptaria..."

Keshtu tha mashi , e Krenet e Hotit

si t'u rake i' rr'fe prej Zotit

n'ato fjale mbeten pa za

me i pase pre , gjak s'kishin ba.

Kishin ndeje me sy perdhe

pa thane kush nji fjale per be.

por prape Mashi xen t'e vona:

"C'thoni , burra? Fe e zakona

bjeshke e verri e kullat tona

a'i mend Knjazit pa luftue

pa pushke t'shtime kem m'ia lshue?"

Pasha Zotin , kjofte levdue

Gjeto Marku xu m'u idhnue

Hot e Grude s'po i shklet Nika

bash me e dit se jesim n'cika

se na ban Knjazi fani

se na djeg me bjeshke e verri.

S'i lame marre Shqiptarise

ku t'jete puna e trimerise

perse mbare Leket e Malsise

shk'a' m ' shtate vjete e shtedhete vjete

dijne me deke po , per dhe t'vet.

Pa m'u ngjeshe per shtat xhubleta

s'i baj Knjazit tungjatjeta

Por t'flase Cuni bajraktari

fjaleve t'tija i rri ma i pari"

Njaj Cun Mula si u mendue

keshtu po xen me ligjrue:

"S'kemi , burra , ma shka t 'presim

armet besnike por t'i ngjesim

hovin Knjazit do t'ia presim

me e dijte se te tane do t'jesim.

Ndoshta pak edhe na jemi

ndoshta edhe fysheke nuk kemi

por ani, pse t'Paret e motit

t'Paret e motit , flake barotit

njata ushtaret e Gjergj Kastriotit

kurr s'i njehshin n'lufte ushtrite

njehen dhente e njehen dhite

por jo trimat me arme le

trimat lidhe me bese e fe

trimi i mire edhe sa here

me i fyshek dahet me ndere.

pra le t'cohet m'kambe djelmeria

Oren cuet pse e ka Shqipnia

me te vete asht perendia.

S'e ngule Knjazi n'Hot bajrakun

s'e rrite m'ne , jo , Karadakun

pasha armet i m'i la baba!

Pa na vjerre kortare mbi kerraba...

T'rrahim bene si t'na ape feja

( kush e thefte ate e vrafte beja)

se qindrojme , eh gjofti rr'feja!

porsi t"paret na pa n'qindrue

t'cilt per t'gjalle s'kane me u harrue".

Keshtu tha Cuni bajraktari

edhe n'gjuj u ngreh ma i pari

bani be ne lot per faqe

per "qitape" e shtate "melaqe"

m'Ore te bjeshkeve e m'krye te femse

e per ement t'Perendise

se pa deke e pa hi n'dhe

me gjith djale e me gjithe re

pa u robite me lope e qe

e pa u djege me stan e shpi

s'i bjen n'dore kurr Malit t'Zi

Ngjite mbas tij atebote u cuene

krenet e Hotit , e u betuene

mbas kanuse s'Leke Dukagjinit

m'qiri t 'Festes e m'Kishe te Shengjinit

e mbi Shen N'kolle e m' Shejt Shna Ndue

m'Kryqet t'Krishtit , kjofte levdue

se pa u shkimbe me trojet t'veta

s'i bajne Knjazit tungjatjeta!

Atehere Cuni rishtas xuni:

"Por tash , burra ndieje i fjale

n'Ure t'Rrzhanices do qite ndo'i djale

me i xane shtegun Karadakut

der'sa t'i epet za bajrakut

Un po i zgjedhi' izet martina

me ua ndie krizmen larg Cetina

e n'Rrazhanice kam me i ngujue

pushken Knjazit me ia fillue

per n'kje ' i mend se i ka ra n'krye

kufijte tone me i shkapercye.

N' Traboine Gjetja le t' dale

Dede Gjo ' Lulit me i cue fjale

q* ta coje ai n'kambe tane fisin

porsa pushken n'Rrzhanice t'ia nisin.

Ju te tjeret Krene , edhe secili

deri neser pa ra dielli

t'ia ape zanin fisit t'vet

q* shk'a Hot e shkon me Mbret

prej shtate vjetesh m' shtatedhete vjet

t'gatoje armet e t'prehe taga' n

n'Velecik ta qese gjane

pse me pase n'Rrzhanice me krise

ka me u dashte n'Rrzhanice me u nise

aty u bafte si e ka thane Zoti

Oret cuet por e ka Hoti.

E ti , Masho , pa shkrepe dielli

n'ate molle Shkodre t'nisesh filli

Hodo Pashes m'iu ban selame

thuej ta coje Miletin n'kambe

me qindrue sot per Dauletin

me indrue sot per Shqipni

tue luftue me Mal te Zi.

E atij mikut , iu ngjate jeta!

thuej ta qese nji shkrole n'gazeta

se per t'gjalle rodi i Shqiptarit

per pa gjak kurre dhene e t'Parit

nuk e leshon , jo pasha Zotin!

s'e korite , jo , Gjergj Kastriotin

Gjergj Kastriotin trim rr'fe

t'shkruejese trima ka nder ne

t'cilt per Atme edhe per fe

e bajne deken si me le

kur t 'jene lidhe me bese e Fe

kur t 'jene lidhe me bese te Zotit

si jane lidhe sot Krenet e Hotit.

Tash po dah' na , nji udhe e mbare!

se kane kendue gjelat e pare

e kane kohe s'keme me u vonue.

S'asht per burre , jo me u hutue

ku per ta te jete gjikue

ja me deke , ja me fitue".

Foli Cuni e u da kuvendi.

Po, Zot , kuje do t'i jese vendi?

******

KANGE E DYMBEDHETET

MARASH UCI

Fetyra tipike e Shqiptarit: si i ri ushtar , guximtar , i shetitun , si burre , i urte , bujar , luftetar ; si plak , i peshuem , plot pervoje , bari , edukatuer . Marashi asht ne mendime . Len te bijte e Calit , ortake dhe niset per te Cun Mula , bajraktar i Hotit. ... Takohet me Bajraktarin . I difton , simbas lajmeve se dishkae rrezikshme po i kercenohet vendit. ...

Te nji mriz , te nji lejthi

kishin ndodhun tre bari

dy me dhen e nji me dhi

njani plak e dy te rinj.

Marash Uci e t'bijte e Calit

dy djelm t'lehte si shpezet e malit

Marash Uci e Uc Mehmetit

ane e m'ane i kisht'ra detit

kishte pa pronet e Mbretit

cak prej Hotit tue xane filli

der' ku piqet buka n 'diellit

pse , sa kje Marashi i ri

i pat dale Mbretit n'ushtri

me arme n'dore , me zjarrm ne gji

si q* doke asht n'Shqipni.

Burre i forte e trim si Zana

armet i kjene ketij baba e nana

babe tagabi e nane breshana

vella e moter dy pistolet

dy gjarpenusha prej Stambollet.

Ky kje lypun edhe gjetun

pat kene thirrun dhe pevetun

e n'kushtrim e n'gjyqe t 'bajrakut

e nder pre marre Karadakut

e kudo q* i doli prija

aty i dajti edhe trimeria.

Por si kripit i ra bora

e la kamba e e la dora

edhe i shkrehi armet besnike

njato arme q* n'kohe jetike

pa'n kene ndera e Arbenise kreshnike

e na doli bari malit

i shmrijak me t'bijte e Calit .

Prore Mashi djelmve t'Hotit

u kallxonte punet e motit

punet e motit , pune trimnie

si Shqiptari mbas lirie

e mbas beses s'bardhes Fe

bate deken si me le;

e u permende Ore e Zana

edhe u thote shum pune t'medhana

per lugat kur xehet hana

e per lufte q* me dragona

ban kulshedra n'vise tona

edhe i njihte ai mas mirit

sa dragoj jane robit t'njerit

mbi Rane t ' hjedhne e n'Ure t' Vezirit

Prande ' e dojshin gjithe barija

e ndigjojshin fjalet e tija

si kah pushka asht kah' urtija.

Po shka , Zot , ky Mashi sot

q* na a' vra e nuk ban za?

A thue i ra bisha nder berre

ja se toket i mbeten djerre

ja i punoi t'ngratit rreziku

pa buke n'shpi e gjeti mikun?

U' ku n'berre s'i ka ra

pse kurr marashi s'u a ' da

nuk kisht' mbetun ky pa e pa

m'e pase pa edhe e kisht vra

As s'i mbet ketij n'dere borxhlia

me' i qind dhen q* ka ke shpia

s'len borxhli me i vojtun t'birit

edhe miqte ia pret ma s'mirit

si edhe qete q* i ka si bueje

s'ia lane djerr token kurrkujte

Por as vete shka ka s'e di

"pa nndigjoni , o djelmte e mi ;

dilku ' i pune sot m'ka qillue

as nuk kam si rri pa shkue

nji here pse me pase per t'shpetue

zogu dore , pasha mue!

Vone e vone ke per ta xane

fjale i mocmi si e ka lane.

Se sa rri as vete s'e di

se nji jave , ase nji muej

Zot e di nuk mund ta quej .

Por n'kje thane prej Perendie

mos me shkele un ma n'keto hi'e

mos u xane ma pune trimnie

s'bardhes kohe q* ka prendue

ah , ju djelm , u kjosha true

per njate q* vran e kethi'lle!

me ma mbajte ju sot nji keshille...

Amanet un jam t'u lane

me ruejte gjane , me keqyrun sta'n

armet e mbush'ne mos me i dhane

me shoket t'uej kurr mos me u xane

mos m'u xane as mos m'u nga

pse n'dite t'ngushte keta u gjinden vella

si me pushke ashtu me uha.

T 'huejne me fjale mos ta poshtnoni

buken para , por t'ia shtroni

n'Shqiptari si a kene zakoni

me i besue , mos i besoni !

Edhe n'mend kinje nji fjale

zemren s'fryte me i lanun dale

fjalet per paje kurr mos me i ndale

ujit turbull mos me i ra

mos me dalun n'va t'pa va

me iu ruejtun rrases se lemueme

me i ruejtun shakes s'terbueme

me iu ruejte , po , grues se leshueme

vendin t'uej m'e dashte perore

me ruejte bese , mos me carte ndore".

Keshtu tha Mashi , e n'kambe u cue

vu xhurdine edhe u shtrengue

edhe ngjiti armet mizore

njato q* s'dijshin ndore,

pse n'dore t'Mashit guri Vlore

ndezte flake , po , flake vetime

epte gjame , nji gjame bubullime

porsi rr'feja kur shkrepe malit

Lamtumire! thote djemve t'Calit

Ven breshanen mbi cep t'krahit

e t'u djegun hijes s'ahit

hijes s'ahit , bri njai shpatit

ia behe n'Stane n'krye t'sahatit

Po , Zot, Mashi ka'a' tue shkue

q* nper shpat e neper perrue

po vjen hapin tue shpejtue

thue ' izet vjet s'i ka kalue?

N'Gjenoviq Marashi a ' nise

ke Cun Mula me konise

ke Cun Mula , shpi e rrebte

ku han buke i verbet e i shkrepte

n'ate fis t' Hotit shpi e pare

djale mbas djalit bajraktar

Prej mjesdite tur ra dielli

n'Gjenoviq kapet ai filli

n'Gjenoviq , te kulla e Cunit

n'ate kulle t'bardhe , mbi krye t'katunit.

"Mire se t'gjeje , or Cun i Mule!"

po i thote Mashi n'dere t'kulles

"Mire se vjen ti Marash Uci!"

ia kthen Cuni : "Po ty c't'nguci

me leshue gjane , me lanun sta'n

keshtu nm'u djege zhegut n'kete ane?"

A asht gja t'keq? a vec po drue

pse n'arme sot po t'shoh shtrengue?"

"S'a ' gja t'keq , jo nder bari

por nuk dij si a per Malsi ...

Zoti mire ka m'e punue

n'kjofte se besen s'kemi leshue

Kam kene n'Shkoder , mbrame kam ardhe

ke qaj miku faqe-bardhe

t'cil'n e njeh ti prej cekah motit

e m'ka marre besen e Zotit

me kuvende me Krene te Hotit

per nji fjale e jo ma vone

se n'kete nate , te Kisha e jone.

Cohu fjale , pra, Kreneve t'vendit

t'dalin n'Brigje n'log t'kuvendit

se do t'dal nji here ke shpia

me i shestue do pune te mia.

neser ne Shkoder prap do vete

ke qaj miku , iu ngjate jeta!

ta kete ndihme Malsia e shkreta,"

Keshtu tha Mashi , e duel me shkue

nper pishe t'zhegut pa pushue

s'ishte ngaeja me u hutue.

Njaj Cun Mula thote nji fjale:

madhi Zot , ty t'kjosha fale!

nder dy pune njana do dale

ase i shkojme Mbretit n'ushtri

ase lufte kem' me Mat t'Zi

si kjofte mbare , ashtu e bafte Zoti

Oren cuet por e ka Hoti.

po e coj fjale tash krenave t'vendit

t'dalin sonte m'log t' kuvendit

Aty punet kem me i peshue

mandej dalte si kjofte gjykue.

KANGE E NJIMBEDHETET

LUGATI

mbrame idilike ne pallat te Krajl Nikolles. Ndermjet tij e se shoqes , Milenes , zhvillohet nji bisede familjare plot humor e intimitet. Mbi te gjitha mbretnesha kishte kujdesin e femijeve , te cilve -simbas fjales se saje - u ishte shtire nji hije lugati. Krajli qe s'u xen bese bestytnive , ia hjek vesvesen. Dikur shkon ne te shtrueme dhe ne te parin gjume qe se i avitet nji hije shuareti, perplot varre. Ishte hieja e Mehemet Ali Pashes. Kishte ardhe per t'i deftue , se planet e tija kishin deshtue. I kallxon edhe se shka e kishte gjete ne Gjakove. E keshillon , prandej , Krajl Nikolles te ia nise sa ma pare veprimit. Zhduket hieja tue lane mbrapa ere deke.

Knjaz Nikolla , ' i burre me koke

ka ndodhe sonte disi n'qoke

e po i kandet me ligj'rue

ndeje te votra bashke me grue

mbasi darka ka mbarue

e shkuen femija n'shtrat me ra

kush tue cijze e kush tue kja.

Si , pra , buke nji here kane ngrane

per ure votres peshtet m'jane ane

zgjeshun brez e ashtu n'holla

kalle kamishin Knjaz Nikolla

edhe rrin ai m'njanen bri

tash duhan , tash vene tue pi;

pocin ngjat e ka n'fragji

tash tue grane do keshteja t'xeta

q* Milena me duere t'veta

ia qiron e ia ven perpara

si per grue q* e lype e mbara.

Aty , atehere , tue bisedue

po xen grues ai m'iu levdue

se keshtu Turkun un e theva

ketu ia bana , atje ia ktheva

se edhe Krajlat mue me duen

Serbi dhe Greku mue me druen

s'e marr n'dore un per Bullgarin

do ta marr Shkoder e Prizren

krajl do t'bahem pernjimend

edhe n'Shkoder do t'xa vend.

Ty do t'baj un nji mbretneshe

ma dollame nuk ke me veshe

a s'do t'veshe kunore mbi krye

por krejt n'ari ke me shndrite

e do t'veshe kunore mbi krye

nji dite udhe larg me t'shkelxye

pse ma trim se mue nuk ke

kahdo shkrepe dielli mbi dhe.

Qeshe Milena me ' i gjyse gazit

per keto makllada t' Knjazit

e as s'i bahej , jo , me i ndi'

perse i dajme t'tane kllapi

q* i flet Knjazi , vene tue pi

prandej rrin ajo pa za,

me gjipenuer carap tue ba

Vec ma vone nise me kuvend

qyqja , njeri , shka me kene!

memzi femijne kam vu me ra

pse , me gjase , dishka kane pa

e kaq fort t'mjeret jane trishtue

sa s'digjojne me fjete pa mue.

Shka kane pa , Knjazi po pervete

q* s'ndigjojne vetem me fjete

mbasi na edhe ktu po jena?

Nuk e dij , pergjeje Milena

vec si femija duen me thane

se keme kena buke tue ngrane

e nper kthina ata tue lujte

paskan pa nder shtamba t'uj't

struke te sjolli , ndeje kacuk

nji callme , si me kene turk

me tesbih e me cibuk

edhe kraheve leshue nji qurk

q* , zbe n'fetyre e buzekerveshem

tue qite flake nper sy e veshe

rrite femijeve tue ngerdheshe.

A mos t'jete , qyqja! Lugat?

pse po flitet neper fshat

se nji turk "kamatazhi"

i pa-bese e faqe-zi

diku andej prej Samoborrit

kenka cue lugat prej vorrit

hukubet me u pa me sy.

Hik!mo' , i thote: a i ke mende n'krye?...

se lugat n'shekull nuk ka

Kush e din se shka kane pa

e u asht ba ferra"Brahim";

ase ndoshta , ndo'i kulim

do t'jete ba nder ta surrat

e u asht shti tjerev lugat.

Kush ka deke e hi ne dhe

ai nuk kthen , jo ma nder ne.

Vec se jeni , po ju , grate

q* keto dokerra i qitni n't'thate

kur te mblidhni ju te hini

edhe fjale e hale mos t'gjini

per me fole me shoqet t'jueja.

S'ka lugat as shtrige , lum grueja

e un jam n'hall , po , me te gjalle

se per t'dekun po t'baj palle.

Si?... s'ka shtriga e s'ka lugeten?...

ia nise grueja prape me t'veten

Per lugete nuk e dij pse gja kurr s'kam pa me sy

vec nper gjind un shka kam ndie

por per shtriga s'ke shka thue

pse un t'njoh ma se nji grue

q* ketu mbrende , po , ne Cetine

( ndoshta ndoshta ndo'i kushrine...)

dalin naten porsi shkendia

edhe futen mbrende nder shpia

prej pullazit nper oxhak

e u xane gjindes frymen njak

q* , mandej , keta duen me thane

se n'gjume "ankthi" ata i ka xane

e s'asht tjeter vecse shtrigat

q* ua leshojne te mjereve t'ligat

ke shkojne naten rreth e okolla.

Perralla! perralla ! thote Nikolla

t'tane perralla edhe kopalla

perse shtriga s'ka kurrkund

as n'qytet as ne katund...

A din shka, ti moj burrneshe?

xen ma vone Knjazi tue qeshe

mbasi shtriga ka , po thue

a m'i leshon keto shtriga mue

e . perze! Le t'm'erpijne gjalle...

Por m'i zgjidh me dhambe e tmballe

e jo rrole permbi hinit,

q* s'mund t'brejne as gjeth purrinit...

Hajt , he i ngrate! Si te shkoi jeta

me pallavra e fjale te shkreta

i pergjeje Milena atehere.

Un jam n'hall per femije te mjere

q* i ka kapun sonte friga

e ti m'qet dokrra per shtriga;

jo keshtu , i drue , jo keshtu s'i drue...

Cou me ra , pse vone ka shkue

pse dhe femija jane tue m'prite

e un do t'gdhije neser me drite

per me i bamun ranget e shpise

pse po kje q* e zoja e shpise

vete s'u del puneve perpara

aty s'reshket kurr e mbara.

Keshtu i thote grueja si n'merzi

mandej zgjarr'n e mbelon me hi

shpute e lamsh i qet ne shporte

e pat tjerre fjale tjera torte

me nji za si n'gjyse t 'marazit

"te mire nate" ajo ia thote Knjazit

( do gjuhe t'cilit xjerr kisht' pija)

edhe shkon me ta te fmija

me i tube djelm e me i varg vasha

shtri nen petka rresht si brasha.

Qeshe Nikolla nen mustak

e per t'vume punet n'kapak

mere e mbushe edhe nji gote

edhe shpike e ban zallote

mabdej pocin ndryne n'fragji

ndene kamishin nen sergji

mbasi llullen shkunde e ka

edhe shkon n'ode t'vet me ra.

e si lodhe q* kishte kene

ku me pune , ku me ate pike vene

q* pat pi sonte ma teper

me i here mende iu bane leter

edhe fjet e pa i ngjate

nisi t'madhe me gerhate...

Kur , qe , aty t'u ba mjesnate

po i del gjumi Knjaz Nikolles

edhe sheh ai n'mjedis t'odes

nji njeri , ndeje ne kambe

me nji mjeker gjate nji pllambe

edhe barkun sa' i fund sheke

peshtjellun shtatit n'pelhure deke

q* , si surf'lli fetyret zbe

e tue i ardhun era dhe

rrite Knjazin tue e shikjue

me do sy q* me t'trishtue

si gastaja cungullue

Neper fetyre , mande , e mbi duerre

aty ketu edhe mbi pelhure

kish'do njolla gjakut' zi

q* per mendere m'te ishte ngri

e me qelb bashke ishte tha.

U tremb Knjazi kur e pa

e t pergjethe shtatit i ra.

Floket iu cuene shllunge perpjete

nisi fryma m'iu zanete

e e mb' loi djersa.Kishte mbete

tue keqyre n'te , e as s'isht tue mujt

prej trishtimit n'vend me luejte.

pse edhe n' "kryq" disi isht' kepute

kaq per mendere q* ' i here ke tute.

Por kambe-kambe , qe nisi lugati

me iu avite Nikolles kah shtrati

Knjaz Nikolla aty i rrin gati

e fille doren coj n'kobure

q* e kisht' vjerre nen nji figure

edhe don ai zjarrm me i dhane.

Kur lugati nise me i thane:

- mos e ven doren n'ngerkeqe!

nuk t'kam ardhe me mende t'keqe

as me t'carte , as me t' trazue

un kam ardhe ketu me t'kallxue

disa pune , q* tash kane bijte

e q* mire per ty asht me dijte

ashtu mue si m'dan nentrasha

Un jam Mehmet Ali Pasha

q* m'pat nise Mbreti n'Shqipni

per me i leshue Malit te Zi

Hot e Grude , Plave e Gusi

si n'Berlin kje ba pleqni.

Por , kur mrrina ne Gjakove

aty e zeze mue m'gjet nji prove

perse Krenet e Shqiptarise

me Ali Pashen e Gusise

nji be t'madhe po e ki'n ba

plak e ri ne lufte me rra,

burre e grue , po , n'lufte me u shue

e ato Male mos me i leshue

Prandej vete aty kur shkova

t'u cue n'kambe te tane Kosova

Peja e vogel dhe Rugova

edhe mue m'rrethuen nji rendit

shi ne shpi t' Abdullah drenit

ku mue t'mjerit me kane vra

te tane n'gjak mue me kane la

si me sy q* je tue pa.

Pra tash tjeter ty s't'ka mbete

vec , keto Male me i marre vete

e me i marre me pushke per faqe

pse , pa i ba nja disa gjaqe

per pa i djege disa bajraqe

toke Shqipniet n'dore nuk qet

sot Shqipnia asht ba "Milet".

Besa , atehere , po i thote Nikolla

mbasi vete s'mujtka Stambolla

keto Male me m'i leshue

puna gjate , thom , ka me shkue

pse si vete ke muje me pa

qyshe se n'gjak krejt kenke la

me pushke n'dore s'merret Shqipnia.

Vra ne fetyre Mehmet Alia

e prej pezmit tue qite shkendia

tue kercnue dhambte prej marazit

e vertete , po i thote ai Knjazit

se madje ka me t'u dashte

n'lufte me thye ma se nji rrashte

e me hjeke shum e shum zi

para se te hijshe n'Shqipni

pse , Shqiptaret , e dij ' dhe vete

se jane trima per kete jete

ata rob s'i shtrohen kuje

por me pase me i mesy pa buje

edhe n'moh naten me u ra

tash q* ata ' i here jane shpernda

un kujtoj se me pak gjaqe

puna ty te del per faqe

edhe hin ngadhnjyes n'Shqipni.

Prandej mbelidhe shpejt nji ushtri

edhe leshoje n'Plave e Gusi

naten n'terr befas t'u ra

e si n'gjak Plaven t'a kesh la

edhe zhbi ta keshe Gusine

atehere merr e mesyje Malsine

me tagan , me une ne dore

edhe shkimi ata malesore

pse , pa i shkime ata malesore

Shkodra ty s'te bjen ne dore.

E as s'ke ngae . jo me u hutue

pse Shqiptaret kane nise me u zgjue

kane nise shqip ata me shkrue

kane nise t'flasin per kombesi

per kombesi e per liri

per liri e autonomi

edhe gjate , thom , nuk do shkoje

e Shqipnia do t'kerkoje

me dale m'veti , si Serbia

si Greqia e Bullgaria

mbasi ka edhe ndonji Mbret

q* Shqiptaret ai po i gerget

ku me pare e ku me fjale

Turkut dore ata me i dale

Prande' atehere ti s'ke me mujte

gurt mbas d'shirit tand me u luejte

pse do t'dale kushdi se kush

q* e ka vu ka' dit n'rabush

Shqipatrise me i dalun zot

edhe guret ai ty t'i lot

Por po mujte nji here sot

keto Male me i pushtue

( q* ty dheske te jene perore)

jo vec keto ma s' t' dalin dore

por , me kohe e me dredhi

edhe n'Shkoder ke me hi .

Pse do t' dijshe , ti lum Nikolla

e e ka ba plaqeni Stambolla

ty ma para edhe Serbise

si dhe Krajlit e Greqise

Grekut , Shkjaut , po , edhe Bullgareve

m'ua leshue n'dore toket e Shqipnise

se me u dhane lirine Shqiptareve.

keshtu Nikolles i tha lugati!

Edhe tjeter nuk ia ngati

por u zhduk ai nper kthine

tue lane mbrapa nji qelbesine

q* der' vone u ndie n'cetine

Knjaz Nikolla atehere u cue

shpejt u vesh edhe u shtrengue

edhe duel naten per hane

per me u pjeke n'ate Mark Mila'n

n'Mark Mila'n ai per me u pjeke

me te fjalet per me i perpjeke

se kur n'Plave me qite ushtrine

se kur n'gjak me la Gusine

se kur flake me ndeze malsine

e se si m'e hupe Shqipnine

i hupte Zoti pernjimend

Knjaz Nikolle edhe gjithkend

q* mendon e shorton zi

per te buk'ren kete Shqipni.

KANGE E DHETE

MEHMET ALI PASHA

Ne Kosove vjen nji Pasha i ri. Paria i cojne Pashes nje perfaqesues per t'i digtue atij e Sulltanit te Hot, Grudes , Plages e Gusi s'ishin paje per te iu fale Krajl Nikolles. Pasha burgos lajmetaret. Epet kushtrimi. I madh e i vogel me arme rethojne kullen e Abdullah Drenit , ku ndodhej mik Mehmet Alia.Gerset pushka , vritet vella me vella; qendrojne Fandast me Oshine Nures te ngujuem.Mbas tri ditesh merret kulla; vritet Pasha , Abdullah Dreni , Noshi i Nures e te tjere.....

Po rreh teli i vilajetit

kush a Krye e Bajraktar

kush a ' beg e shpi e pare

m'Kacanik e del n'Qafe t'Diellit

hiq e eja ne Gjakove

pse ka ardhe nji Pashe i ri

e ka ' i fjale te madhefort

me ua thane Kreneve te Shqipnise

te konaku i Abdullah Drenit.

Shkuen tri dite e shkuen tri net

edhe krenet behen n'Gjakove.

Njani beg e tjetri age

kussh Vojdove , kush Bajraktar

U kane pri nja dy zotni

Ali Pasha e Haxhi Zeka

burra lidhe me bese shqiptare

si dy plumbe n'"xheverdare"

fille te Pasha kane hi

Ata mire i ka prite Pasha

U ka qite dihan e kafe

i ka pevete per rob e shpi

e per treg e per bujqesi

per mehmure e veqilade

se si shkohej n'kete dhe jeta

se a po kisht' me se m'u rrnue.

Qatje vone po zen e thote:

Baba Mbret u ban "selam"

se ai ju u ka , po , hajmali

hajmali bajtun nen sjetull

u ruen porsi sy 'n ne vetull

Vecse erdhen mote t'veshtira

si per Mbret ashtu per krajla...

Ele ma qaj Knjaz Nikolla

nuk po i sheh kund maje vetit,

ke ka ngele n'krepa t'Cetines

pip i lemuet , pa gja mbas shpirtit

me iu dhimbte gurit e drunit.

Prandaj krajlat jane mendue

jane mendue e kane pleqnue

me iu lute Mbretit t'Stambolles

q* t'ia leshojne kund kah Shqipnia

ndo' i grime djerr , ndo'i pellambe toke buke,

sa me pase ku me gjallisun

pse , vellahi! ngusht ka ra.

Edhe Mbreti , iu rrite jeta!

e ka ba me mend pleqni

me ia leshue Malit te Zi

Hot e Grude , Plave e Gusi...

Pasha Zotin! ka gabue

xu Ali Pasha tu u idhnue

se kjo pune q* s'bahet kurre

se gja e shkrete s'ka mbete Shqipnia

q* me u dhane "bakshish" nder krajla.

Shqipnine Mbreti s'e ka shtrue

me arme n'dore, si viset tjera

tjera vise te Ballkanit

por ortak u ba ai me ne

tue u lidhe me bese e fe

se ai Shqipnine e njeh Shqipni

se s'na lot kanu'n e t'Pareve

se s'na preke nder toka tona

e se na atij i shkojme n'ushtri

kurdo lufte t'i qese anmiku.

Na edhe besen ia kemi majtun

ku ka thane kemi shkue

se n'Jemen na keme luftue

me Junan na jemi pre

jemi gri me Arme e Shkje

pa nji t'mire , o Zot , per veti

se ketu s'ke kurrgja per smbari

vendi e gjindja leshue pa zot

hajni e cubi ndeje mbi post

i pafaji vjerre n'konop;

gjaja hupe nder thonj t' "urtatit";

erzi i burrit per dy parekryet e burrit p'r'i cingare

e sot dashtka baba Mbret

me Shqipni me ba ai ndere

tue ' i shporte fiqsh kjo ka qillue

ani kuje? Malit te Zi!...

A din shka , ti Pasha i Mbretit?

Ngarko raqet per Stambolle

se ky , po asht nji vend i eger

e po t'njitet kund ndo' i ferre...

Sa per caqe te Shqipnise

keto kahere kane vendue

i ka ngule shpata e Shqiptarit

e njaj Knjaz i Malit te Zi

s'ka me i shkule , mor' pasha Zotin!

me iu ba dhambi sa derrit.

C'ka qite pasha edhe i ka thane

se ti kenke ' i Arnaut i cmendun

dalun Dinit edhe Imanit

pse keshtu Turku , bre! Nuk flet

Ani kush "ortak" me Mbretin...

Do kocake , do cuba malit,

per t'u vjerre te gjith' n'konop.

Haps , bre! Derrat ketu me i ba

pse mos t'isht' Mbreti i Stambolles

dielli drite s'kishte me leshue

e as s'merr fryme krajl permbi dhe;

jo ma "ortak" Mbreti me u ba

me maloke , cuba shqiptare...

S'ka shqiptare as s'ka Shqipni

vec ka Allah , Mbret e Turqi!

Vrik ka hi caushi i zaptive

e i ka reshe burrat perpara

si bariu q* rashe bagetine

kur prej mbramjet dredhe kah shpia

edhe n'burg , ku lidhet kali,

i ka ndry Krenet e Shqipnise.

Pune e keqe , pasha buken:

s'asht per burra hapsi as shkopi

per ta a' shpata ase konopi.

por se shka se puna e keqe

ajo vjen , po , tue u shtue

nese curril e bahet perrue.

Prandej Pasha ka gabue

haps me i ba Krenet e Shqipnise

perse toka nuk pat plasun

q* me qite vetit mbi dhe

e kurrkush mos me u ra mbrapa

por kane gjind e kane robni

porne fis e kane vllazni

e ata gjinde e ai fisi i tyne

thone , s'ia barin t'keqen kuje.

keshtu q* Mehmet Ali Pasha

ku me ra , thom , nji dite ngusht

ka me kape ai kryet grusht

per shka bani n'Krene t'Shqipnise

Pse t'bjere ngusht nji Pashe i Mbretit

ka ndo' i send e s'ka ndo'i send

vec un drue p'r' Abdullah Drenin

q* tue mbajte asht gjarpnin n'gji

cese i ka vojte Pasha mik

mbrende t'u erre e mbrene tue zbardhe

tue u kenelle me buke te tij

dreke e darke ka nji ferlik

cile e zamer ka ' i "misnik"

"gjak e vjame" der' nkupe te gjunit

buke Shqiptarit mbas kanunit

un po drue se Abdullah Drenit

nper ate mik , q* mban te shpia

munt t'na i bije ndo' i pune e keqe

perse bese un s'munt t'a xa

se nuk lot Shqipnia e Eper

se s'po lot Shqipnia e eper

per me i peshtue ata Krenet e vet

per me ba q* ai Pasha i Mbretit

fort te bindet prej vetvetit

per shka bani n'krenet t'Shqipnise

Po , per shka se Abdullah Dreni

veshtire se len m'ia shkerrye kush mikun

a'i Gjakovas , nuk ban marre

pse edhe e ka pushken zanate

Prandej , thom , se nuk do t' ngjase

e n'Gjakove rrebte do t'kersase

psehalise iu dha kushtrimi

m'Kacanik e del n'Qafe t'Diellit

cmerr prej Sharit n'Buletin

me rra turr n'pazare t'Gjakoves

tym per shpi ka ' i burrne me arme

E t'ka rra Peje e Rugove

ka leshue Gash ' ka leshue Krasniqe

asht dynde Plava me Gusi

e t'kane dale n'ate fushe t'Gjakoves

porsi miza per kercune.

Ani shane s'largu anmiku

se kurr bashke s'bahen Shqiptaret!

Preki' i her ti n'toke te Pareve

preki ' i here ti n'erz te fisit

edhe ty kane me t'diftue

se si dijne keta me u bashkue

se si bijne keta n'shpine t'anmikut

thue a ' ajo lava e kacanikut

kur ne Shendre ta foroje zia.

Qe edhe pasha Mehmet Pasha

pat mendue n'Stamboll me veti

se Shqiptaret n'godi s'mund t'bi'n

porse tash q* a' ai vete tue pa

se si behi pika e djalit

m'ato rranzat e Gjakoves

ia ka vu , po , gishtin krese

e ka nise ai me u pendue

per shka bani n'Krenet t'Shqipnise.

Valle , po i thote Abdullah Drenit

shka ka rra sot gjith ky njeri?

a jane krushq ardhun per nuse?

A jane axhamite e Mbretit

q* po shkojne me u veshe nizame?

Tungjatjeta , po i thote Duli

as sjane krushq ardhun per nuse

as s'jane azhamite e Mbretit

q* po shkojne me u veshe nizame

por jane djelmte e Shqipnise s'Eper

q* kane ardh me fole me ty

per do Krene , q* t'kane pase nisun

e q* kthye s'u kane ke shpia.

asht vra Pasha kur ka ndie

se atij mendja s'ia pat pre

q* n'Shqipni aq njeri peshtjellet

per t'rane mbrapa puneve t'veta

Shka i tha , atehere , caushit t'zaptive?

Shpejt me i leshue Krenet e Shqipnise

perse... fale i paska Mbreti

edhe Krenet i kane dale prej burgut

e pa lype n'Pashe me u pjeke

fille kane vojte n'ate fushe t'Gjakoves

ku kane mbeledhe haline n'kuvend

e kane nise te bisedojne

si t'ia bajme e tek t'ia bajme

se ne Mbreti na ka shitun

na ka shitun Malit te Zi

per nji rrotull gurabi.

E ky Pasha , Mehmet Pasha

ky edhe ardhka prej Stambollet

per me i dhanun Knjazit dore

n'Hot e n'grude , n'Plave e Gusi

T'tane halia thote nji fjale

se Shqipnine s'e leshojme per t'gjalle

se na desim t'gjith si kemi

e n'dore Knjazit nuk i vemi

se edhe pashen e Stambolles

ketu e duem , m'ia ba ne gjyqin

ta marre vesht Krajl e Mbret

se Shqipnine kush s'na e perket!

Haxji Zeka atehere asht cue

ka marre fjalen t'kuvendoje

Dere ne za asht shpia e drenit

ku han buke i verbte e i shkrepte

edhe trim asht Abdullah Begu

mire asht lajmin , thom , m'ia cue

e na leshon pashen n'dore gjalle

e ia lype Shqipnise per mik.

Burre i urte ky Haxhi Zeka

burre i urte e flet arsye

pse s'i pritet miku kuje

n'dashte Shqiptare , n'dashte njeri i huej

pa e ba dert ke zot i shpise

Ka shkue lajmi n'dere te begut

e i ka thane Abdullah begut

ti q* je Abdullah begu

falemeshendet po t'con halia

nji murtat q* ke te shpia

a thue ba n'dore me na leshue

perse e keme nji gjyqe me te.

Ka qite begu edhe i ka then:

se asht murtat , se s'asht murtat

ku ta dije kete pune i mjeri

pse , vallahi , pervete s'e kam.

Kete zanat s'm'a ka lane baba

me i pervete miqte un se shka jane

se shka jane e shka nuk jane

se kah vijne e se kah shkojne

shka punojne e sa rrugojne.

Vec , po , ' i pune baba m'ka mesue

miqte per t'gjalle un mos me i leshue

Po t'me lype halia mue

gjithku e kam un gjane e babes

po ia leshoj t'eger e t'bute

po i leshoj token me gjithe shpi

po i leshoj plemet me tagji

po i leshoj vathen me bageti

dhen e dhi un po ia fali

erz , e shpirte , e mik s'e fali:

Asht cue lajmi edhe ka shkue

begu n'kulle mire asht ngujue

me miq t'vet e pesedhete Fanda

t'zotet me bre hekur me dhambe

mjaft me thane njaj Oshi i Nuros

q* po kish' , po , nja tri zemra

e po kisht' synin rr'fe

q* s'la Pashe me thye kanunin

q* s'la beg me fike katundin

nuk la age me ba placke grunin.

Valle , c'ka thane hoxhe Korenica

Pa ndigjo, ti Osho i Nuros

q* je Fande e ha kuvend

edhe din si hece kanuni

a m'i thue ati' Abdullah Drenit

le t'na leshoje Pashen e Mbretit

le t'na leshoje Mehmet Murtatin

pse per mik hazmin e vendit

nuk e xen kanuja e Malve!

Oshi i Nuros m'ate frangi

se , manat , hoxhe efendi

mue ketu begu s'me ka pru

me prite peng , me da kanu

mbasi as doke s'po isht' n ' Shqipni

me lype mikun me pleqni

por me pushke , barut te zi.

Vec se shka , si m'duket mue

per Shqiptare kund gjase nuk ka

mikun shoqit me ia nga

pse fale njeri tate e vella

fale te shame e fale te rame

por jo mikun n'buke e krype

s'e ban as Dulo dreni

q* bjen n'zjarrm e q* bjen n'uje

edhe mikun s'ia fale kuje

si tash huta te difton.

Edhe "huta" bani e "bam"

Lum e lum per t'Madhin Zot

kur ka krise "huta" e Oshit

se c'ka ushtue Suka e Cabratit

se c'asht dridhe qaj Gramoleci

se edhe lufta c'asht ndeze zhari

me Shqiptare t'u vra Shqiptari

Shqiptaret, po t'u vra n'mjet veti

per nji Pashe q* cueka Mbreti

Eh! ate Zoti ma marrofte!

Perse i huej , kushdo q* kojfte

ai gjithmone a agur i zi

per te mjeren Shqiperi

si njaj korbi q* ndjellezi.

A s'e' i here , se e zeze nji prove

asht t'u reshe sot mbi Gjakove

neper shkak t'nji njeri t'huej

q* vec dam se ' i t'mire s'suell kuje?

Keq nper te Shqiptaret ngaterrue

m'shoqisho'in keta m'arme kane leshue

ai ta vras pashen e Mbretit

ky ta peshtoj Pashen e Mbretit

Njani thote" me ka ra mik

tjetri thote: e kam anmik

edhe thejne per te rradaket

si t'i'n poca e kunguj Vraket

si mo' Zot , ma keq per ne

q* n'vend t'lidhim bese a fe

me u vra na me Turk e Shkja

jete e Atdhe q* na kane tha

coh'na e vrit'na vella me vella!

Keq asht mikun m'ia pre kuje

keq asht lajmin m'ia nga kuje

s'bje'n faj lajmi , as gjobe nuk lane

por ma keq asht me vra vellane.

Prandej keq a' e si a m'a zi

keshtu Shqiptaret sot me u perzi

e me u gri keta ndermjet veti

per nji pashe qe cueka Mbreti

per nji Pashe p'r'i njeri t'huej

q* vec dam se t'mire s'suell kuje

Pse edhe, besa , asht ba shume gjak

kane mbete gjindja nper sokak

nper sokak e mbi cardak

mjaft me thane se ai Osho i Nuros

nper ato frangjia t'kulles

njiqind vete , po , me te njehun

me dore t'vet i bani t'dekun

per t'peshtue jeten nji "halldupi"

ndoshta rode magjupit!...

Plot tri dite e rafsh tri net

krisi pushka nper qytet

der' q* zmbramit kulla u muer

e u vra pasha , mbeshile ne kjuer.

Sa per Pashen , drejte po u tham

kurrnji grime un dert s'po kam

s'po kam dert as sm'vjen e veshtire

t'i'n kene dy edhe fort ma mire

vec un kjaj Abdullah drenin

Shaqir Currin , Ram Rustenin

edhe kjaj Oshin e Nuros

q* per mik e shkrine vetin

si zanat q* e ka Shqipnia.

Atehere tok asht mbeledhe halia

edhe fjale mbratit ka cue:

Pa ndigjo , ti lala Mbret

shka po t'thote halia e Kosoves

se ta cojsh ndo'Pash n'Shqipni

per t'ia dredhe lakun bakeqit

per t'ia shtruem udhen shtegtarit

e per t'cile kishe e xhami

per "dintare" e 'kryqali"

ani shka , mundesh m'e cue

pse ende doret s't'kemi dalun

Por, sa per me da Shqipnine

e Nukolles m'ia cue "pashqesh"

pasja Zotin!Lala Mbret

nuk pse cone Pashen n'kete dhe

pse ta vrasim , pa dy fjale

si t'keme vra Mehmet Aline

Lajmi s'vritet , thote kanuja

por na ty nuk kemi ku t'marrim

do t'vrasim veqilat t'u

po vune dore keta me na shite

a "bakshish" me na dhane t'huejve.

Kur ka vojte fjala nper krajla

se shka bane Shqiptaret n'Gjakove

po ky komb , kane thane , valle! "V'kenka?

C'kenka , valle , ky komb Shqiptar

q* ' grusht njerez, t' vobeget tue kene

( fare e fis t'cilve s'u dihet

e as emnin na ndie s'ua kemi)

guzojne t'thejne fjalen e Krajlavee

edhe ate t'Mbret t'Stambolles?

*******

Kange e Nante

LIDHJA E PRIZRENIT

Ali Pasha u qet kushtrimin burrave te Shqipnise te mblidhen ne Prizren. Ora e Shqiperise thrret Zanen e Sharit rrehet se jane Ajkejte apo Dadajte e dheut me Ali Pashen ne krye te vendit. Rreth tij Marash Vata e Abdyl Frasheri , Prenke Bibe Dode e Toptan , Cun Mule e Mar' Lule , Vrijon e Deralle , Abdyllah Dre e Shan Dede.Ndersa Ora e Zana bisedojne ne vedi, Abdyl Frasheri cile mbledhjen , tue ende epopene e Kombit.....

Shkrepi dielli buzes Cukalit

eja e t'kendojme , oj Zane e malit

eja e t'kendojme n'Lahute t'Malsise

si ata krenat e Shqiptarise

ne Prizren na jane bashkue

per me fole se si me e peshtue

prej capojve t'Malit t'Zi

q* ka dyndun top e ushtri

me hi n'Plave , me hi n'Gusi

me marre Shkodren me Malsi

der' ku dane vendi me Dri

pse , po tjone , Mbreti i Stambolles

dore i dhanka Knjaz Nikolles

me ndeze zzjarm ai n'votra tona

me nga qete ai n'ara tona,

me ba dru n'zabele tona

e me gra e vasha tona,

me lujte Shkjau harushe me ne

thue s'ka Shqiptare mbi dhe.

Por po kisht' , besa , Shqiptare

kisht' Shqiptare zemer bujare

burra t'urte , trima luftetare

q* s'po u tutshin keta me deke

n'erz e n'toke me pase me i preke

Perse , qe ; qaj Ali Pasha

fort ka vra ato vet'lla trasha

ka vra vet'llat edh' a' idhnue

burri i botes ' kur ka nigjue

se n'berlin asht ba pleqnia

nen kambe t'Shkjaut me bue Shqipnia

edhe ne n'Peje trimi ka dale

t'tane Shqipnise ka cue nji fjale

q* shk'a' Krye , shk'a Bajraktar

shk'a Vojvode e shpi e pare

fille me dalun ne prizren

per me ngrehe aty kuvend

e si motit per atdhe

me lidhe besen , me lidhun fe

bese e fe me lidhe shqiptare

se pa dale Shqipnia fare

sa q* n'fushe as ne zabel

mos te lehe ma qen ne stel

mos t'kendoje as pule as gjel

vendin te huejve mos m'ua leshue.

Shkjaut per t'gjalle mos me iu shtrue

mos me vu "kapice" mbi krye

Mbretit fjalen me ia thye

Edhe n'lajm q* cpon Alia

trup ne kambe cohet Shqipni

shk'a gegeni e shk'a Toskeni

cohen Krene e Bajraktare

Agallare e pashallare

Me Vojvode e me beglere

trima n'za , burra me ndere

larg t'permendun per urti

lart te lupun per pleqni

e kush tok e kush shok

si ata hyjt q* shkrepin n'qielle

ne Prizren na shkuekan fille

Prizrenjanet ku mire po i presin

buke e zemer po u qesin

si zanate q* e ka Shqipnia

kur t'u shkoje miku ke shpija

e si tok na jane bashkue

trimat n'kambe atehere jane cue

e kane dale ne log t'kuvendit

n'ato mojet e Prizrenit

ku kane ndejun rend mbas rendit

me Ali Pashen n'krye t' vendit.

Valle c'piskati n'hije t'blinit

n'ato mrize t'Ljubotinit

q* ushtoi vigma ashtu zalise?

Ora e bardhe e Shqiptarise

paska kene m'nji gurre tu' u la

edhe e mira e paska pa

se atje poshte- o ne Prizren

kenkan mbledhe Shqiptaret ne kuvend

paska pa ajo e kenka gezue

n'maje t'bjeshkes paska flut'rue

edhe n'gjuhe t'ambel t' Shqiparit

thirre i paska zanes se sharit

sa q* ushtue ka hapesira

a po ndien , moj t'rafte e mira!

moj shtat rrituna na mjalte?

Paeja ' i here m'kete bjeshke te nalte

paeja ' i here , per dac me pa

shka s'ke pa as n'Turk , as n'Shkja

Zana mire ate e ka ndi

fluturim asht leshue n'ajri

ia ka behe n'bjeshke t' Ljubotinit

sa rre' i here qepalli i synit

ku aty para i ka dale ora

edhe kapun dora-dora

tue kuvend motra me moter

na kane zanun vend n'ate koder.

vend n'ate koder , si kane zane

ka qite ora dhe i ka thane:

"se une q* dijte e kam ma s'miri

se ty p'r here ta ka dashte hiri

me t'kuvendun fjale burrnie

me t' permendun pune trimenie

e me njohe burrat e dheut

q* per Fe e per liri t ' Atdheut

vringellojne shpatat si vetima

trandin boten si bumb'llima

bajne anmikun copa e grima

deshta t'thrras , moj vetull-njale

mbi kete bjeshke nji here me m'dale

per me t'thane se edhe n'dite t'sotit

po kisht' burra porsi motit

mos me u trembe ne flake t'barotit

mos me u tute n'vringellim t'celikut

balle per balle m'iu turre anmikut .

A i sheh poshte atje n 'Prizren

njata burra mbledhe n'kuvend?"

A thue i sheh e a thue po i njeh ?"

Un po shoh , por nuk po i njoh

Nuk po i njoh , jo , se kush jane

po i pergjegje e bardha zane

vec , mbas gjaset , kish ' me thane

se ata akejte na kenkan ngjallun

q* t'larget Trojten paten kallun

pse edh' ai trimi n'krye te vendit

q* po dan ne log t 'kuvendit

porsi t'isht' nji rode dragonit

fort m'i ngjaka Agamemnonit

si p'r ate tjetrin , pak pertej

me ata t'dy mustaket te medhenj

krah e m'krah q* i paska leshue

e q* folka si tu' ul 'rue

kish me thane se a Diomedi.

Fort ka qeshe Ora me vedi

se ata Akejte , besa , nuk jane

s'jane Akej as jane Dardaj

as vigaj , as katalla

por jane Krenet e Shqiptarise

krenet e Gegeve e t 'Toskerise

q* kane dalun ne kete dhe

me lidhe besen , me lidhun fe

edhe n' arme keta me u shtrengue

Europes fjalen m'ia poshtue

q* me Mbret paska pleqnue

me i dhane dore malit te Zi

t'a copetoje t 'mjeren Shqipni ......

Sa p'r ate trimin n'krye te vendit

q* po t'dan ne log t'kuvendit

porsi t'isht nji rode dragonit

e q* i gjaka Agamemnonit

ai nuk asht , mori lum Vasha

tjeter kush vec Ali Pasha

q* per t'drejtat t'Shqiptarise

vete ia nep zjarmin shtepise

e s'i dhimben nane as djale

per to jene vete e fale.

E njaj tjetri ma pertej

me ata dy mustake te medhenj

me i preke n'shoq q* ka bri vedi

ai nuk asht , jo , Diomedi

por asht Bajraktari i Shkrelit

si njaj pyrgu n'balle t'keshtjellit

q* s'e trande as topi as shpata

e i thone emrin Marash Vata.

Jo q* ka aty burra tjere

Bajraktare , Krene e Blegere

q* per fjale e per urti

per trimeri , per bujari

nuk ia leshojne vendin kurrkujt

as n'Shqipni , as nder te hueje

A e sh'' i here njate burre zeshkan

me kollcike e me fistan

q* ma ka synin si sh'gjeta

q* m'i bajne t'gjithe tungjateta

e q* folka ashtu pa u ze

here tue mate , mandej tue pre

q* prandej njate fjale q* e flet

Mbreti as Krajli nuk e shkelet

Pse edhe dera e tij bujare

larg permende asht n'toke shqiptare

Per kah pup'la e per kah dija

Pa te cilat s'rron Shqipnia?

Ai asht trimi Frasher Begu

q* gjithkund , ku e qiti shtegu

i la name ai Toskerise

faqe t'bardhe i la Shqipnise

Mandej vjen nji Qefali

Prenge Bibe Doda , djale zotni

per kah mosha mjaft i ri

por i vjeter per pleqni

kur te dueje me fole urtni

ai asht Zane , njaj Kapitani

Kapitani prej Mirditet

per te cilin larg perflitet

larg perflitet , larg kallxohet

zi e bardh per te shartohet.

Atehere vjen ne rend Toptani

q* edhe ketij larg i vojti zani

per shka mire e zi q* bani

perse i forti , si e din vete

mire e zi punon n'kete jete

kur t'i marre mendja perpjete.

Perbri tij vjen prap Zagolli

Gjete Gege Shlluku edhe Begolli

vjen Cun Mula e vjen Mar'Lula

njani Hot e tjetri Shale

t'forte per pushke e t'urte per fjale

si ai Dode Preci prej Kastrati

me ate Vrionin e Beratit

edhe trimi n'za Deralla

q* po i kishin fjalet e rralla

por s'po cajshin shume kopalla

ku , po isht'puna me qindrue

me qindrue p'r' Atdhe t'bekue

Por pertej , m'ate tjetren ane

ai asht , Zane , nji burre shkodrane

asht Shan Deda i Dede Jakupit

q* si Letinit si Halldupit

rrumbulllak fjalen ua flet

pse asht dere pushke gjet me gjet

e s'merr vesht per Krajl as Mbret

Se ti , besa , mire po thue

mori Zana me ligj'rue

se edhe n'sy jam tue e dalltun

q* kudo puna me qitun

per pa e shkrepe ky s'kisht me pritun

Vec un desha ketu ta di'

se kush asht njaj kinezi

n'dy kubure e n'nji harbi

q* e ka vu kesulen n'nja n'sy

e i ka leshue tirqit nen i' ,

sikur leshue s'i ka kurrnjeni?

Ai asht , Zane , Abdullah Dreni

njaj, pa t'cilin s'hece kuvendi

e ia dro t'keqen Prizreni

Dro ' Prizreni e dro ' Gjakova

rreth e cark ia dro' Kosova

pse fjale peng ai kurr s'ka lanun

pse per mik e bese dhanun

vete ia nep zjarrmin shtepise

shi me Mbret pushken e nise

e as s'i le marre Shqiperise.

Ndersa n'bjeshke te Ljubitinit

per ne hije t'mrazte te blinit

po ligj'rojshin Zana e Ora

krye me krye dora- dora

atje poshte ne Prizren

Abdullah Frasheri , i Toske me mend

keshtu ka nise te cile kuvend......

Ene breshtet t'Kapitolit

dale nuk kisht' e murrte ulkoja

per me i dhanun sise Romolit

mbasi shambe kje per dhe Troja;

e atje larg, po , kah Urali

nper ato breshka te larta

sillej Shkjau , si shkerbe mali

tue kerkue per molla t'tharta

kur n'keto vise te ballkanit

te Paret tone , pelazgte e motit

gjane e gjalle kullotshin planit

qete i ngitshin n'fushe te Zotit.

Kishin frone e ligje te mbara

e gjate shtegut t'qytetnimit

ishin shty ata larg perpara

c'me pranevere te rruzullimit.

Prej kah fille xen rriba e Verit

e m'Vezuv t'veshun n'gjineshtra

kur Kaukazit e n'Shkamb t'Doverit

ku rri' Albiona e pjeke genjeshtra

fis ma t'vjeter kund nuk ka

se asht ky fisi n'za i Shqiptarit

ne mes t'cilit punet e medha

per Europe xune t'enden sparit.

Po , m'keto male e karpa tona

sparit Zeusi njerzte i rysi

e me augure te Dodona

egersine ai ua permbysi

ketu edhe sparit Ore e Zana

nisen valle me vallezue

e nper verrije e fusha t'gjana

xu pegasi me lodrue.

Ketu Leka mati hapin

me i dale botes , vetimen n'sy

si edhe Pirri , q* , mbrehe pallen

e dale detin si duhi

shi nen Rome e shtroi hamballen

te tane n'rekna Romakesh t'ri.

Kudo rrani turr Shqiptari

mire ai lidhe me bese e fe,

atje lufta mori zhari ,

atje gjaku rrembei nper dhe

e as s'u gjet kund mal e rremore

q* atje hovin me ia ndalun

i ra zhyt ai vales mizore,

me arme n'dore nper flake ka dalun.

Gal , Romake , po dikur motit

kjene pershkue nper toke shqiptare

si edhe fiset e ostrogotit

me ata Sllavet , keta dalshin fare!

Por Shqiptari s'e perkuli

i gjalle qafen nen zgjedhen t'hueje

e leshoi token , ne mal duli

por te dheta s'i lau kuje.

Porsi njaj tallazi i detit,

q* dynde mal e bardh prej shkumbe

deke e tmere tue lane mbas vetit

vjen e thehet n'kep t'ndo' i gume;

njashtu forca e cildo anmiku

q* desht dam t'na i sjelle lirise

erdh e u thye n'parzme celiku

t'bijve t'maleve t' Shqipnise

Pat kujtue Sulltan Murati

se Shqiptaret i ka leshue zemra

se prandej po u rrin ai gati

e rob t'xane po i shtron nen thembra

edhe dynde nji ushtri kreshnike

te tane djelm t'rregjun nder gjaqe

bota mbare heshtet prej frike

knjan Europa , lot per faqe.

po n'kete pune u gjet gabue

Skanderbegu ' rr'fe prej qllit

pallen xier atje ne krue

se c'vetue ka n'rreze t'diellit!

E si ula tue buluritun

Shqiptarise ia leshon kushtrimin

q* shk'a' burre ' ne lufte me zbritun

Turkun m'arme m'ia shtype guximin.

Trup ne kambe ia ba Shqipnia

mire nder arme edhe shtrengohet

e si breshni e si duhia

fulikare mbi Turk leshohet

N'ate turr' t'tyne trandet toka

tymi cohet der' mbi re

bumbullojne male edhe boka

rremben gjaku shtojt kurrne.

Shtri n'fushe t'Dibres Jeniceri

e , si kau nen thike t'kandarit

t'u perpjeke per toke i mjeri

ka' e ndrydhe m'fyt kamba e Shqiptarit

ai e sheh , sado q* vone

se me dhune Shqiptaria s'shkilet

e se rrejne ata q* thone

se p'r Atdhe Shqiptari s'vritet.-

Jo, pra, vritet , pasha Zotin!

nise Shan Deda n'fjale t'u ze

posi vram asht ai gjithmotin

kur kje puna per Atdhe.

Edhe Mbretit te Stambollit

Shqiptaret pushken ia kane vu

sa here Turqit e Anadollit

paten dashte me u dhkule n'kanu.

Ku ta lype e mira e Atdheut

e ta hjeke liria e vendit

kush a ' nipash t'Skanderbeut

i cdo fese e i cdo kuvendit

per ta mesy ia ka anmikun

si petriti zogjte trumcake

e kudo t'vringelloje celikun

nuk len token pa e pergjake

Moce Shqiptaret me stalagtita

lire gjithmone keta e kane shkue jeten

e cese enden nata e dita

cese xen vjeta ne rend vjeten

keta pose Zotit t'nalte t 'Empirit

q* ushqen krijen e veshe lulen

kryet der' sot perpara njerit

ene kurr nuk e perkulen.

M'kambe atehere , burra te dheut

mbasi t'zotet jemi me deke

per liri e ndere t'Adheut

prap xen Duli fjalet me i theke

perse sot a kurr Shqiptari

gjane e vehten do t'baj fli

per Atdhe q* ati' i la i Pari

e per ndere e per liri.

Sot t'shtate Krajlat edhe Mbreti

n'ate Berlin n'kuvend bashkue

e kane ba pleqnine n'mjet veti

Malsine Knjazi me ia leshue

me ia leshue Knjazi malsine

me na da ne vella me vella

me na hapun Shqiptarine

me na lanun rob nen Shkja.

Kush ka ndere e nuk bane kore

burre si burrat q* kjene motit

ai sot armet te rroke mizore

e te dale ne breg te Cemit

prej kah shkjau rrin e na kercnohet

m'ia diftue botes e polemit

se pa gjak Shqipnia s'shtrohet.

Ketu s'do t'shkelsase , jo, kamba e huej

kush pose nesh, s'xen qe m 'ekte toke

se na rob s'i shtroh'na kuje

der' sa t'jemi gjalle me koke

Me eshtna tona , po , na Shqipnise

nji mburoje kem , me ia vu

q* edhe topat e Rusise

s'kane per t'mujte , jo , m'e derrmu'

Abdyl Frasheri keshtu foli

kur Mar'Lula , i pari i Shales

nji sy-zjarrm , nji zog sokoli

burre i zoti i pushkes e i fjales

ai pret fjalen n'log t'kuvendit

se ti , pasha ate Sh'Marrabe!

sa per t'dalun zot un vendit

me m'qortue nevoje nuk ke

Pse, cese a 'xanun kjo Shqipni

un kam ndeje me pushke per faqe

e per vend e per liri

kam ra pre , kam bamun gjaqe.

kam shkue jeten si bishe malit

zbathe e zdeshe edhe pa ngrane

por as Mbretit , por as krajlit

tungjateta s'i kam thane

Un kam ruejte gjuhen shqiptare

un kam mbajte dore e kanu

e as per pare , as per timare

gjak e t'Pare s'i kam mohue

Prandej , Shkjau me pase per t'mesy

e me dale kendej kah Shqipnia

( si po thone , se ka vu sy)

ka me u ndeshe , po , n'arme te mia

n'arme te Lekeve te Dukagjinit

q* , me ndihme te Perendise

kane m'ia thye pleqnine Berlinit

kane m'ia peshtue lirine Shqiptarise

Por pse m'thue me u vra me Shkja

tue pase mbrene na Anadollakun

q* kurr t'keqen s'ma ka da

q* kurr qafet s'ma hoq lakun

q* edhe zemren ma ka tha

e m'ka mbyte ai tate e nane

e shnjerzue m'ka grue e moter

e s'm'ka lane me u rrite djale n'voter?

M'ka marre token e trsh'gueme

e tue m'ba kanun pacaver

m'ka marre qete , po , per nen laver

m'ka marre lopet , po , me jithe vica,

m'ka marre delet me gji'ogica

m'ka marre dhen e m'ka marre dhiz

m'ka tha vathe e m'ka tha mriz

edhe sot m'la vu leci

mos me fole n'gjuhe t t'Parebe t' mi

e ma mban gjunin mbi bark

e ma repe shpinen me cark

si mo' Zot , ma keq per mua

nder thoj t'tij q* kam qillue?...

Po , a pse Turqit e Anadollit

duene te tallen ketij trollit

na m'ia vu pushken Nikollit?

Jo , per Zotin- kjofte levdue!

se un Monov nuk kam qillue

q* me dal e me leftue

perse Krajli a perse Mbreti

duene te m'mbajne mue rob nen veti

un luftoj vec per liri

per erz tem e per Shqipni

se un t'huej n'zot s'e due n'shpi

s'due te njoh as Krajl as Mbret

mbret Shqiptari asht n'vend te vet.-

Te lumte goja , bajraktar

Ali Pasha , i trim bujar

merr e i thote t 'parit te Shales

se ti la s'i bake fjales

Se ti folke n'log t'kuvendit

si po e lypte e mira e vendit

Per Shqiptare si jemi na

Turke e Shkja te dy jane nja

pse te dy , si Turk si Shkja

ne me sy s'duen me na pa

edhe jane per ne te hueje

gjind q* as vetit as tjeterkuje

nuk jane t'zott nji t'mire m'ua sjelle

as per dije e mende t'kthelle

as per pune as per tregti

as per t'mbare ne qytetni

Por , pse na te vogjel nuk jemi

pse kend fis as vella nuk kemi

na sot Shkjaut s'mund t'i bajme balle

q* po do t'na perpije gjalle

prandej , thom , se e lype e mbare

q* edhe sot na , si perpara

te rrijme ngjite me Mbret t'Stambolle

per me i bamun balle Nikollit

Dikur dita ka me ague

q* edhe Turku do t'marre m'yjue

e m'atehere shka a Toske a gege

t'mblidhen tok si kokrrat n'shege

e t'ia apin Turkut t'shtymen

q* s'nderron vesin , vec se qymen

e ta leshojne krye-picingul

t'ia thejne zvergun ne Mosul

Pra , ju burra , un kish' me thane

ketu fjale tjeter mos me xane

vec me hi me shkrue nji leter

me shkrue' i leter n'kanu t'vjeter

per t'shtate Krajlat mbledhe n'Berlin

q* , pa u shterrun Dri e Shkumbin

edhe Buena per pa u tha

ne per t'gjalle nuk rrijme nen Shkja-

keshtu ka fole Pasha i Gusise

Edhe Krenet e Shqiptarise

kane marre letren per m'e shkrue

fjale per fjale keshtu tu' e peshue

Ju q* jeni te shtate krajlat

edhe ti , Mbret i Stambolles

falemeshendet krenet e Shqipnise

Per njate gjyqe q* e keni banun

q* ne Shkja me vue Shqipnia

pa shikjo , se , per Zotin

mund t'na bije ndo'i pune e keqe

pse na rob s'i bah'na kuje

Njeket toke te Shqiptarise

Zoti vete Ai na e ka falun

e as Talianit marre s'ia kemi

as rrembye s'ia kemi francezit

as Hinglizit as Teutonit

se ma Sllavit jo se jo

q* vec dje ka ra n'Ballkan

e kush din se ku e kepute zvergun

si ajo vrrulla e kacalecit

sot ketu , neser s'dij ku

Sa per Mbret e Stambollit

q* po thone se Knjaz Nikollit

do t'i fale Shkoder e Malsi

mund t'i thono se Shqipnia

nji shporte fiqesh nuk ka qillie

per me u da miqve peshqesh

por asht toka e t'pareve tone

asht Atdheu , po i Skanderbegut

asht Atdheu , po , i Mois Golemit

e i atij Leke Dukagjinit

edhe i Kukes edhe i Muzakut

edhe i Strezes e i Aranitit

q* e kane la t 'tane me gjak t 'Turkut

Prandej s'ka as Krajl as Mbret

q* kete toke e lafe a e shet

der' sa t'kete nji zog Shqiptari

qo t'baje hije permbi dhe.

Keshtu letren e kane shkrue

edhe mire e kane palue

mandej shtek ata i kane dhane

per Berlin , ku kishin zane

Mbretit e Krajlat gjyqe me da

shek'llit t 'ngrate , ne gjak krejt la.

*****

Kange e tete.

ALI PASHA I GUSISE

Ali Pasha shtrengohet per rruge. Pershendete nanen e i len porosi shpine. Se shoqes i len amanet djalin dhe i urdheron ta rrise bujar, trim , besnik , luftetar , kuvendar , te afte per te pri e per te ndigjue. Po pat rrezik e ra vendi nen Shkje , le t'i prese kryet dajlit , por mos ta dorezoje gjalle.- Merr rrugen Pasha perplot me mendime. Kapet tek nji gurre dhe ulet te pushoje. Nga Bjeshka afrohet Ora e Shqipnise. Asht e pezmatueme kundra Shqiptareve te cilt para vendimit te Berlinit e palaneve te kraj Nikolles rrine me duer ne ije. Pasha e perbeton Oren mos t'i name Shqipetaret , ne emen te cilvet vulndetohet ai vete te dese per Shqipni.

Drita duel , dielli s'ka le

Ali Pasha ' i trim rr'fe

heret sot keka cue

kenka vesh , kenka shtrengue

paska mbathe cizmet der'n'gju

edhe u ulka ne katu',

ka nise gjokun m'e shilu' ,

i ven frenin prej florinit

i ven shalen telatinit ,

ia shtrengon me tre kollana

hidhe gjoku porsi Zana,

poersi Zana n'mal t ' Tomorrit

edhe e xier te dera e oborrit

nanes s'vet ai ku i therret

ku po i thrret e keshtu po i flet:

"Pa ndigjo , mori ti loke

banmu ndere ' kush te jete per ndere

mos len t' vobeg me kja n'dere

mos len t'vobeg n'dere me t'kja,

por t'm'i delsh moter e vella

por t'm'i delsh ti nane e tate

si te Paret na lane zanate

se kane bijte do pune te reja

e do dal un der 'kah Peja

der' kah Peja , der ' kah Reka

per me u pjeke te Haxji Zeka

e nuk dij kur ka me m'ra

me u kthye dale , me ty me u pa

perse shtegu orok nuk ka" .

Nuses s'vet mande' i ka thane:

"nji amanet jam tue ta lane

rritma djalin djale bujar,

t'me dale burre e burre shqiptar

t'm' bahet trim e kuvendar

me qindrue per kanu' t'vet

me luftue per Atme e Mbret:

t'dije me pri e me ndigjue

kudo puna me i qillue

armet e besen mos me i l'shue.

Por ne kje se mali i Zi

erdh e ra kurr ne Gusi

der' sa t'jete djali kerthi

pashe njate Zot , q* te ka fale

ma nigjo ti grue nji fjale:

Bane zemren gure e krep

premja djalit kryet ne djep

mos m'ia lesho knjazit n'dore gjalle

s'due ta la n 'Shqipni un perrale

se nji biri i Ali Bregut

se nji nipi i Skanderbegut

Knjaz Nikolles i ka sherbye

se ka vu "kapice" mbi krye

se ka ndeje per t'gjalle nen Shkja

page e t'dheta atij tue i la.

Ma mire n'vorr me u kja per malle

se nen Shkja me ndeje per t'gjalle!"

Keshtu tha Alia e i hypi kalit

edhe u nise terthores s'malit

porsi breshni me duhi

tue menue , duhan tue pi.

C'do t'mendoje , valle , Ali Pasha

q* i ka vra ato vet'lla trasha

q* i ka vra ata sy si sh'gjeta

thue se n'meni i ka ardhun jeta?

Se shka ende kjo menjda njerit

s'din kush gja , pose njatij t' Mirit

q* nuk flene as kurr nuk kotet

q* ka dore stinet dhe motet

e q* rrezja e syut ka i priret

t 'zemres s'njerit kthellon gjiret

e ia shef te tana endiret

ia skyrtjon t'gjitha deshiret

q* aty mbrende rrijne tue perzi

diku bardh e diku zi:

Ai , po , din sh'asht tue mendue

Ali Pasha rruges tue shkue.

Une vec dij t'u thom nji fjale

se tue shkue ashtu m'kale e m'shale

t'u i ra dromit me t'medhaj hapa

shum do rruge ka lane mbrapa

shkote gjoku porsi re:

edh 'asht kapun ne nji rre

ku nji lis i bukur ishte

lisi ishte e hije kishte

edhe kishte ' i gurre perbri

gurre te gjalle ' te kjarte flori

ku edhe gjokun ka ndalue

e ia ka zbrite per me pushue

nen ate hije e te njaj krue.

Tue pushue per nen ate hije

si lua , q* prej shpretie

zen m'do ' i moje , kepuce e lmekun

pa dobi mbasi t'kene ndjekun

t'lehte anmikun , q* i grabiti

kelyshet e njome e menise i rreshkiti

me sy t'vrane kundron Alia

se sa e bukur shqipataria

rreth e cark i shtrohet para

me liqej , lumej e ara

e me male te madhnueshme

e me pyje te brelueshme

edhe syte i mbushen n'vaje

kah mendon se fati i saje

nder duerte t'hueja gjithmone ngeli

se ma i keqi p'r' here e shkeli

e s'e la me cue kurr kry'

s'e la drite me pi me sy .

E ashtu ndeje trimi nen hije

n'mend tue endun pune Shqipnie

kur qe sheh logut tue ardhe

nji si Hije , veshe ne t'bardhe

si nji vashe q* fat ve sparit

shtrengue ijet me i shoke arit

e tye zhdredhun fkloket gjate shtatit

si ato rrezet krese s'njaj shpatit

kur ban diellei per me le

neper bryme te nades s're.

Ardhun shtatit si breshana

si ajo vera e si ajo Zana

bite shpatit tue flaknue

der' q* vjen e xen mbi krue

vjen e xen fille nder ylbera

q* ndermjet t'stombeve t'blera

e per rreth t'argjandte t'currilit

i trajtote rrezja e diellit.

U trand gjoku kur e pa

( thone se kali praske nuk ka.)

Curroi veshet e ngrehi krye't

e haru , pa ia da syte

turfulloi nja dy a tre here

tue u smbrape rudines s'blere

kah kish't ndjeje Ali peshtete.

Ali Pasha e pa dhe vete

e m'nj'' n krah kish' zatete

i dha shtatit e u drejtue

edhe ndei ai tue kundrue

pale a isht' njeri ase hyjni.

E tue keqyre ashtu n'habi

qatje vone po nise me i thane

"Pashe Njate , q* te ka dhane

a je njeri ase je Zane?

A lute Pashke a lute Bajram?"

"Se shka jam e shka nuk jam

se as luse Pashke as luse bajram

se a baj hije aa jo n'kete jete

ketu s'asht ngaeja me pervete".

po i thote Hija atehere Alise:

"Se ngushte jane punet e Shqipnise

se mbrende besa asht krejt harrue

se lugat m'te Knjazi asht cue

asht cue Knjazi m'te lugat

ka qite sogjet shpat e m'shpat

don me dale der' n'Rozafat

B'ate Berlin u da pleqnia

n'dore te Shkjaut me ra Shqipnia"

"Mo' , pashe Zotin ! Shka po flet?

zen Alia e po gerthet

Po a s'ka Zot , a s'ka kund Mbret

q* nji Knjaz i Malit t'Zi

mund po e baka ai sot pleqni

me i pushtue keto Malet tona

ku cese rremben Drini e Valbona

s'ka ra mbrende parmende e hu'j

page e t'dheta s'jane la kuje?"

"Jo , po , pra , i pergjegj Hija

nen kambe t'Shkjaut do t'vueje Shqpnia

edhe Knjazit page e t'dheta

do t'i laje per sa t'rrjedhe jeta

perse sot gjindja shqiptare

rrejte me pare e me timare

bese e fis keta kane mohuemun

krejt Atdhene e kane harruemun

edhe armet i perdorojne

kur mos t'vrasin shoqi'sho' in

jo per t'sjelle lirine Shqipnise

jo per t'mbare e t'mire t'njerezise

por per t'gjedhe se ke nder t'huej

zot Shqinia do ta quej.

Marre e turp per fis t'Shqiptareve

me nderuem namin e t'Pareve

edhe rob deshtas me ngelun

nen kambe t'hueja ndrydhe e shkelun

si mos kush n'fetyre t'rrokullise!

se une jam Ora e Shqipatrise

se un Shqiptaret- o do t'i nami

t'mos u zhbihet arave grami

t'mos u dahet dheneve dami

t'mos u lindet djale ne voter

t'mos u rritet vella as moter,

por le te shuhen nen zgjedhe t'hu'j

porsi shujet krypa n'uje"

"T'lshosha bjeshket , o mori Zane

merr Alia , atehere , me i thane

t'leshosha bjeshket e t'leshosha malet

mos na nam , he shto-Zo-vallet!

pse na nama na ka ra

pse na besa na ka vra

cese ka mrrijte fisii i Shqiptarit

me u dridhe para "Goskoparit"

Shqipatri me u dridhe n'sy t' Knjazit

si ai as luga n'fyt t'nji mazit

s'con kandar ai nder mbretni..

Jo, por, n'kje se n'Shqipatri

ke gjete hije me pushue

ke gjete gurra me u freskue

e rudina me lodrue

me lodrue e me vallezue

krah e m'krah me t'buk'rat tjera

kur lulezon e bute pranvera

pashe njate sy , q* paske hylle

q* ma cile e q* ma mbylle

si ajo hana neper pylle

deh! m'kallxo n'kete hije shpati

si ta peshtoi Shqiperine i ngrati;

se t'baj bene mbi gure te vorrit

n'Bige te Shales e m'Shkamb t'Tomorrit

q* per te nuk m'dhimbet djali

q* per te jeten e fali."

Kur ka ndie Ora e Shqipnise

se shka i tha Pasha i Gusise

fort me veti ajo a gxue

edhe Pashes keshtu i ka li'gjrue:

"M'kambe , pra Ali , per n'kjosh kun gjalle

nuk asht ngaeja sot me u talle

Knjazi topin'asht ka e kalle.

Dil e piqu n'Haxhi Zeken

Grish Kosoven , bashko Reken

lesho kushtrimin n'Toske e n'gege

mblidhnju tok si kokrrat n'shege

forca tok- s'bahet rrecok

edhe , lidhe me bese shqiptare

bini Shkajut ju fulikanre

un me ju kam me qillue

Shkjane nen kambe kam me ua shtrue.

Por , pse ti ma bane ate be

se nep jeten per Atdhe

qe un po t'ap nji force te re

vendit lisat ti me i shkulun

m'ty tagani mos me u ngulun

plimbja e pushkes ty mos me t'vra

gjylja e topit mos me t'ra."

Edhe keshtu tu ligjerue

Ali Pashes ajo asht afrue

ka qite doren mbrende ne gji

ka xjerre jashte do rosmari

ia ka dhane t'i marre ere

mandej thane i ka Alise:

"Hajt, Ali , ti me u pruvue

pale a e shkul lisin me rrema

pale a e shkule e prap e ngule"

Edhe trimi i asht shtrenguem

me dy dueret lisin ka kape

dy tri here ai e ka trandun

me gjithe rraje edhe e ka shkulun

por kur prap ka ba me e gulun

as nji gju n'dhe s'mund e shtini.

Fort ka qeshe e Buk'ra e dheut

kur ka pa se Ali Pasha

s'mujka n'vend lisin m'e e nulun

edhe s'dyti rosmarine

ia ka dhane t'i marre ere

Kur asht cue s'dytit Alia

me dy duert lisin ka kape

e si t'isht ' i hu prej gardhit

shul perpjete ai e ka ndritun

e der' m'dege ne dhe e ka ngulun.

Mandej sjell asht me soditun

se c'po i thote ora e Shqipnise

por me sy t'Miren s'e pa

isht' ba voese e ra nder lule.

M'kambe Alia habite ngeli

tue kundrue rreth kah zabeli

deri nalt ku niset bora

per me pa se c'u ba Ora.

Kur nise gjoku me hingellue

nise me thunder me trokellue

thue se n'mend po don me i qitun

se s'isht ngaeja aty me pritun

Asht kujtue , madje, Alia

per shka thane i kishte Hija

se n'rrezik gjindej Shqipnia

edhe gjokut n'shpine ka kercye.

Gjoku turrin ka shperthy

kush dy here s'i pa me sy.

***

Kange e Shtate

KUVENDI I BERLINIT

Ne konfliktin e Ruseve ne Turqine , Fuqite e Medha te Europes hine ndermjet dhe cilin Kuvendin e Berlinit. Per Shqipni s'mendoi kurrkush. Krajl Nikolla kthen ne Cetine e thrret Pal Milanin per ta degjue me 5 taborre ne Shqipni. Pal i urte , s'pranon te xevendoset me Mark Milanin.

Deh! oj , Zane , ty t'kjosha true!

a thue din ti me m'kallxue

se c'ka ndjeje tue bumbullue

andej larg kah Rumelia

ka' ajo Plevna e Bullgaria?

A kjene topa a vec kjene gjame

q* u dridh toka ashtu nen kambe?

Besa, jo , pra nuk kjene gjame

q* u dridh toka ashtu nder kambe

por kjene topat e Rusise

kjene havanet e Turqise

q* humb'lluen fushes s'Rumelise

nate e dite tue rrah pada,

Rumelise t'tane n'gjak tue e la

kah na u pre Turku me Shkja

me Moskov Turku ka'u pre

Rrembei gjaku shkulm mbi dhe

si mjere zemra e atyne nanave

q* i pa'n djelmte atyre anave

perse kryet nen gryke t'havaneve

kur te rrahin keta batare

s'i ban njeri , jo , nji pare

bre ma zi edhe e pat per t'ndodhe

pse tue u rrase kje Shkjau n'Stambolle

me zhbi Mbretin n'post te vet

vec se u rane Krajlat ndermjet

edhe pushka tashi prani.

Sot t'shtate krajlat e Sullatani

n'ate Berlin na jane bashkue

na kane nise me bisedue

se si punen me e vendue

per me vu paqe dhe bese

per me shue lufte e ngatrrese

zemer t'keqe , meni e rese

tue ngule gure , tue ngule kufi

per gjith vend , per gjith mbretni

gjate Ballkanit n'Dete te Zi.

Por tue kene se bese e fe

nuk po kisht' , jo , sot mbi dhe

e se i froti n'arme mberthye

ai po kisht', gjithmone arsye

un tue pas jam , ketu do frige

se na bine ndo' i pune e lige

per Shqipni e per Shqiptare

ke keta s'kane miq as kumbare

q* me fole per ta nji fjale

q* me hy aty zot me u dale.

Pse edhe qe, qaj Knjaz Nikollla

leshue dollamen pola-pola

e me ' i struge te gjane dy pellambe

me'i kosh rrethe neper kambe

shkye shllvaresh mbi kupe te gjunit

me iu dhimbe gurit e drunit

ai po e del Krajlave para

e me fjale dokrra t'mbara

po ia nise aty me kja

se ai toke buke nuk po ka

bjeshke e verri se ati' i jane tha

i jane tha e i jane shkumbue

te tane shkam e rrase lemue

pa nji kallze , pa nji shkop druje

se q* pop'lli rreshkun uje

asht ka' i del prej Cernagore

po s'iu leshue nji toke gratcore

si bjen fjala , toka arbnore.

Toka arbnore , toke me name

(ble me pash e shite me pllambe

pashi argjand , pellamba flori)

n'dac ne bjeshke , e n'dac verri

n'dac per hen e n'dac per dhi

si per buke , si per tagji

si per pune , si per tregti.

Edhe Krajlat po e ndigjojne

po e ndigjojne as s'po e qortojne

vec se bashke me mbret t'Stambolles

po na i apin dore Nikollles

me marre Plave , me marre Gusi

me marre Shkodren me Malsi

der' ku ndan vendi me Dri;

si ate Zoti ma marrofte

Mbret , a Krajl , a kushdo kjofte

q* vu dore n'leter ma i pari

vendit t'vet me dale Shqiptari

ase rob me ndjeje nen Shkja

page e t'dheta atij me i la!

Se per Zotin, - kjofte levdu!-

per pa u ba gjaku der' n'gju

kurr Shqipnine s'kemi per t'a lshu.

Se kur t'merret , valle Shqipnia

flake do t'ndezet rrokullia

e do t'binden fiset t'tana

kah bjen dielli e kah bjen hana.

Gjaku i jone , po ka me velue

nama e jone , po , ka me velue

ka me i shkue n'vesh Perendise

edhe i Lumi , n'fryme t'idhnise

n'vend Europen ka me e vra

te tane n'gjak ka per ta la.

Kur ka ndie qaj Knjaz Nikolla

se ati' Europa edhe Stambolla

dore i dhankan mbi Shqipni

me dale cubi nji zotni

vu "kapicen" n'njanin sy

se c'a' hjedhe e c'ka lodrue

se ' edhe kanges c'ia ka fillue

porsi krushku tue vallezue!

Lum e lum, po , i biri Shkines

se nder kesolla te Cetines

n'ato kohe q* kane me ardhe

ka me ngrane ai buke te bardhe

ka me zi' ai mish tarocit

ka me pi , po , vene prej pocit

n'te dy faqet me i plase gjaku

kacandre me i ndeje mustaku.

Ne Cetine mandej ka dale

Pal Milanit i ka cue fjale

more Pal , more ti djale

nje sahat mos t'bajsh me u ndale

por flu ' tro si gjeracina

edhe pa eja ka Cetina

pse due t'ap un ty nji ushtri

pse taborre djelm te ri

t'tane sokola , le n'Mal te Zi

per me i qite un n'ate Shqipni

n'Hot e n'Grude , n'Plave e Gusi

e ato vende me m'i shtrue

se ato krajlat m'i dhane mue

me shkele m'to gjithsi te due.

E mandej , si per nji jave

t'm'i keshe shtrue Gusi e Plave

n'beh t' m ' i biesh Lekeve t' malesise

si njaj ujku prej pusise

e me shpate e me konop

te m'i bajsh mue Leket per shkop

edhe vendin gjane e gjate

t'ma pushtojsh der' n Perrue te Thate.

Pse , si shtrue ta kene Malsine

t'keme marre Plaven e Gusine

atehere na po t'rras'na n'Shkoder

tue luejte valle e tue kecye loder

si ata mazat neper lame

po na hi kund ferre ne kambe.

pal milani thote nji fjale:

njeksaj pune a' veshtire me i dale

se p'r'i jave s'shtrohet Malesia

as me pushke s'meret Shqipnia.

Venu shej , po , fjaleve t'mia

e mos nguc grethat me krande

perse nguce te zezen tande

pse edhe jashte n'kete pune ke marre

per pa t'pase kush gjak as varre

nuk thote Zoti, as s'e ep kanuni

ne vend t'huej ne zjarm me rrane

me i ra detit ane e m'ane

se n'fjale tande atje do t'vete

por n ' Shqipni , besa , s'mund t'vete.

Qeshi Knjazi vesh e m'vesh

se ti s'kenke- o burre prej nesh

kenke burre vec me ngrane pershesh

cese ia nise me m'predikue

thue se' i grue vete kam qillue

q* me u trembe prej fjaleve t'hueja.

Jo , po , mire do t'isht per ty

kamalaf me vu ne kry

me leshue mjekren der nen gji

e me dale pop ti n'mal t'Zi

per mos dac ti n'shpi me shkue

me ngjite furken porsi grue

e aty n'dere , ndeje mbi ndo' i k'rroqe

me tjere n'bosht me t'ande shoqe

tue u xe me ta n'shulla

se per lufte s'u dashtke gja.

sa per lufte asht Mark Milani

burre si motit , trim si luani

q* edhe ushtrise ka per t'm'i pri

per me shtrue Plave e Gusi

per me shkele Leke e Malsi

Edhe Shkodren mbrende me i hi

me i hi mbrenda me bajrak

me e ba Shkodren Kradak.

keshtu tha Knjazi e leshoi kushtrimen

per me mbeledhe n'ushtri burrnimin.

Pingroi Zana neper molla

hajde , hajde ! or , Knjaz Nikolla

se pak gjate je shty me fjale

se vjen moti per kadale

se s'din njeri ku mund t'dale

po kjo' imend se leshon ai vrapin

ma te madh se ta kete hapin

si , me gjase , ti don me e leshue

cese nder mend ty t'asht ngujue

ne gasi nji ushtri me cue

Shqiptarine nji here pa e pevete

a thue e leshon Gusine e shkrete

a thue e leshon Malsine e ngrate

per pa i shpraze dy pushke m'te thate.

Me Shqiptare , more Nikolle

mundet njeri ngusht me ndodhe

po s'u shkoi ai mbrende per mik

se ata le kishin celik

e vu sy kishin me deke

m'erz a m'toke me pase me i preke

s'ka shka ban nder t'a i huej!

se ata gjalle s'i shtrohen kuje

n'dashte t'jete Knjaz , a n'dashte t'jete Mbret

se ata Mbret po ishin n'dhe t'vet

fort gabon kush i gerget!

Kanga e gjashte

DERVISH PASHA

Nje lajmetar i panjohtun , qe s'asht njeri por hije , i del perpara Sulltanit dhe i kallxon se ne Vranine , ne Zete e Podgorice kishin hi Malazeste. Lype nji ushtri ne mbrojtje te tokave Shqiptare. Sulltani ngarkon Dervish Pashen me 50 bataliona per kete qellim.Shqiptari gjindet ndermjet dy zjarmijeve te hueja.Poeti kerkon te harrohen dasite , inatet , ngatrresat e anmiqesite. I sjellet Zanes e vete: kur ka per te ardhe kjo dite , qe gege e Toske kane per luftue te bashkuem per te njajtin qellim?

N'ate Uldiz tue thirre Jacia

zbret te dera Kapixhia

Kapixhia i Abdul Hamidit

per m'ia vu shulin deres s'zidit

pse pose n'han , po isht' pune e prapte

me ndeje dera naten hapte

Kur , pa prite , qe shi m'atehera

nji shtektar ia behe ke dera

nji shtektar me rryp shtrengue

shpervjele tirqit der' ne gju

lage e ndrage e djerset tue i shku

rruge te larget kisht ' marr i shkreti!

Edhe lype me hy ke mbreti

Po, kush je , more ti djale?

Kapixhia po i nep fjale

se ketu po isht' puna me dere....

e s'muj mbrene kedo me shpjere

jo q* mbrende edhe me t'shti

se del prap , dorezane , s'mund t'hi

Se kush jam , pse m'pevete nuk ke

se une vec hije baj mbi dhe

zen shtektari i ngrate tue fsha

se un kam kene e nuk jame ma

kam kene motit n'nam e n'za

kam pase toke e kam pas gji

kam pas dhen e kam pas dhi

kam pase plemet me tagji

si ma miri n' rrokulli.

Ofshe! sot , por pose gjithkuje

un kam ngele nen zgjedhe te hueje

a ma i keqi ndeje n'kryet t' vendit

ma ban gjyqin jashte kuvendit

m'i merr toket , ai , q* m' la baba,

edhe mue m'mban mish per krraba

n'dac per t'zi ' a n'dac per t'pjeke

gjithsi atij t'vije tue iu teke....

Prandej ketu , pashe t ' madhin Zot!

mos me rrek me fjale ti kot;

pse edhe ngae me u talle nuk kam.

E pse e zeza kuje nuk jam,

vec se n'kjosha e zeza vetit....

m'prije m'qit , po , para mbretit

se mue Shkodra me ka cue,

per nji dert un m'ia dertue:

per nji dert e ' i kob te zi

q* i ka ra s'mjeres Shqipni

qyshe se i ka dreqent kojshi

edhe ngrohe gjarpnin ne gji...

Kapixhia edhe i ka pri

Fille te Mbreti ate e ka shti.

Kur ka dale trimi ke Mbreti

lage e ndrage , si isht' ken i shkreti

m'te dy gjunjet aty ai ka ra

edhe keshtu ka nise me kja:

per jete tande , lala Mbret

a ti mbahe mbret n ' Shqipni

apo Mbret asht Knjazi Nikolla

q* i ka mbledhe cubat Cetine

e u ka pri ktej kah shqipni

edhe marre e ka Vraninen

ka marre Zete e Podgorice

na ka thye atje n' Kernice

ku , mos t'kenke ajo Mirdita

q* m'ia ndalun aty hovin

ai zanate pushkes q* e ka

edhe n'Shkoder pat me t'hi

me i ba krajl ai mbi Shqipni

perse Shkodra, t' u ngjatet jeta!

po ishte kryet e Shqiptarise.

Per jeten tande , lal Mbret

a hiq dore ti prej shqipniet

ase ndryshe coe nji ushtri

q* t'i bjere Malit te Zi;

se keshtu gjalle ma nuk u rrueka!

Ka ndeje Mbreti edhe e ka ndie

e ka ndie edhe asht idhnue;

con e therret qate Dervish Pashen

pa ndigjo. ti Dervish pashe

ka ardhe puna tue u trashe

tu' u trashe e tu ' i perzi

pse qaj Knjazi i Malit t' Zi

ka cue n' kambe , po thone , nji ushtri

edhe dale ka ne Shqipni

ka marre Zete e Podgorice

me Vranine e me Kernice

edhe n'Shkoder do me ra

per m'e ba tane vendin Shkja

m'e ba Shkja Shkodren mizore!

Peshtjelli bashke peseqind tabore

edhe del n'ate Cernagore

e ma ban Knjazin terbjet

q* Shqiptaret ka zane e i nget

e s'po i len, jo, me gjallisun

n'bjeshke e n'verri ai tu ' u vardisun.

Mori e mjera Shqiptari

ai t' shkoi moti gjithmone i zi

si t' shkoi moti tue kja!

Vjete per vjete ti n'gjak tu'u la

vjete per vjete e muej per muej

here n'gjak tand , here n'gjak te huej

pa t'u nderrue kurrkund nenshtrasha!

Qe, ky Pasha, Dervish Pasha

t 'rrebte nji ushtri ne kambe ka cue

e nper ty do' me u pershkue

per me u ndeshe me Karadak....

per me t'la edhe ' i here me gjak.

po a njimend , thue , se Dervishi

kete ushtri nen arme e grishi

per me ardhe me t' dale zot ty.

edhe hekrat me t' shperthy

q* dermishe t' kane kambe e dur'

e t'mbajne rob tash s'dijne se kur?

Jo, ,o ' e shkrete! Dervishi s'lot

per me ardhe me t'dale ty zot

e per ty me Shkje me u vra

se ai zanate lirine s'e ka

se prej si , kahdo ka ra,

kush s'ka kendue , vec se ka kja.

Por ai vjen perse Stambolla

s'do' vete , po , edhe mbas sotit

me t' mbajte rob ajo si motit

e , tue t'ndryshun per ne themer

me t 'ngule shishin ma kethelle n'zemer

edhe gjakun me ta pi

me ta shkimbe jeten unji

e me t'lane m'u kalbe mbi dhe...

Po ti djelmte, Shqipni , kur i ke?

Kur i ke djelmte q* sot per ty

m'arme me u cue edhe me mesy

me mesy m'arme , po , t'prujte animikun

e , pa dhimbe , nparzme celikun

me ia rrase , e Knjaz Nikolles

me i diftue edhe Stambolles

se shqiptari a zot i vetit

se s'i shtrohet Shkjaut as Mbretit?.....

Ah , po ! Djelmte , q* ti ke rritun

ata mohit ty t'kane ra

edhe vetit i kane ngjitun

njani Turk e tjetri Shkja

dikush Grek , dikush Zejbek

e kurdo q* u ka qillue

keta per ty , jo s'kane qillue

por per Mbret e oer Turqi

por per Serb e per Greqi

ai , ta mbaja Turkun n'Shqipni

ky , ta ba vendin Serbi

tjetri Grekun ta bie n'shpi

edhe shite ty t'kane per pare

t'kane ra mohit per timare

per qifleqe e per beglleqe

si t'kish ' kene nji grue hore

e jo nane e zoje kunore

zoja e Gjergj Kastriota

q* sa t ' enden stine e mora

me e nderue ka rrotull bota

E prandej tash gjate e okolla

t'bijne Dervisha e t'bijne Nikolla

e ta lajne trupin me gjak

e ta zane shpirtin ty njak

si , mo , Zot , ma keq per ty

se c'ke prite me pa me sy

se c'ke prite me sy me pa

me t' poshtnue ty Turk e Shkja

porsi t'ish 'nane e pa djale!

Ketu, Shqiptare , ndigjonje ' i fjale

a me hjeke sot meni e rese

zemer t'keqe e cdo ngatrrese

edhe t' forte m'e lidhe nji bese

t'forte m'e lidhe nji bese te Zotit

si Shqiptaret q* i lidhshin motit

se nuk shiteni nder t'hueje

ase ndryshej Shqiptaria

ka me hupe , e Perendia

po , ta dini , ka me u vra

tue u leshue t' gjitheve ne Shkja

perse dita ka me ardhe

diku e zeze e diku e bardhe

n't' cilen Shkjau Turkut i bjen

edhe Shkjau Turkun e then

e e ngarmon ai jashte Europet

me gjak tone , q* rrin e ngopet

tashe peseqind e disa vjet

pra , ate dite Shkjau , po bami e u gjet

t'dame e n'mjet vetit , ju Shqiptareve

a pa zelle per gjuhe te Pareve

pa dashteni per Atdhe t' uej

per kete bese , ai do t'u shuej

porsi shuhet krypa n'uje

perse a trim a dhimbe nuk ka

per kedo q* nuk asht Shkja

jo q* i ka per t'marre do uha....

E mos pritni se vjen Mbreti

se vjen Krajli a vjen Dauleti

me iu peshtye prej thonjve t'ti

pse , si thome na ketu n'Shqipni

shka ta haje ujku nji here

s'e xen gjarpni kurrnjihere...

S'jane , jo t'huejte q* e peshtojne Shqipnine

q* ia bien vendit lirine

jane Shqiptaret e kurrkush tjeter

mbanje n'mend , pse asht fjale e vjeter

e una prandej po e ve ketu ne leter

q*, po kje se hupe Shqipnia

per faj t' uej , kur t'rriten femi'a

e t'ujte nipa : n'kje se gjalle

ua len Shkjau ndonje per malle

e kete fjale n"Lahute t'Malsise

ta kendojne , ne fryme t'dhnise

t'ua mallkojne shpirtin per s'dekuni

e t'u namin rroc e koc

perse asht dam , po , pasha Zotin!

n'zi Shqipnia m'e shkue motin

e me fsha ajo n'robeni

tue pase djelmte q* per trimeni

i permend n'fiset t'tana

ke bjen dielli e ke merr hana.

Hej , mo Zane! si t'duket ty?

A thue shoh une kurre me sy

se shqiptaret do t'bien m'nji fjale

Zot Atdheut keta per t'i dale?

se mbas flamurit kuq e zi

Gege e Toske , fushe e malsi

kane me dale ndo'i here n'ushtri

me derdhe gjakun per Shqipni?

Po, pse jo? Me kohe e pune

ku me endire e ku me dhune

gja pa u ba nuk jet n'kete shekull

keshtu q*' i here shka dihej mbrekull

dan mandej si t' ishte loje

Jo, po; dita do t'agoje

n't'cilen tok fisi i Shqiptarit

ka me u mbledhe , edhe barbarit

q* der' n' shpirte e ka poshtenue

me arme n'dore ka me i dhishmue

se ai per t' gjalle s'i shtrohet kuje

se rob s'rrin nen thember t ' hueje

por don kohe , moj zemer vale

q* Shqipnia m'veti t' dale

pse vjen moti per kadale.

Per nji dite bijne kerpudhat n'shi

por nuk mkambet jo , ' i Shqipni....

Pra keto fjale tash, ketu t'i lame,

E prape kanges t'ia zame

pse po ndihej ke atje kah Shkodra

fort po rreh trompeta e lodra

fort po ushton qai Rozafati

Dervish Pasha ke s'ia ngjati

edhe n'Shkoder ia ka behun

me psedhete taborre t' njehun

t'tane harape e Anadollake

per m'e ndeze Cetinen flake

m'e ndeze fkale , e m'e kalle

Knjaz Nikolllen m'e xane gjalle

edhe lidhe n'Stambolle m'e cue

m'e lane mbeshillun ne katue

ku rrin kali tingellue.

Heshtu , Zane , mos qesh me mue,

se merziteshem kam qillue!

Paj per t'gjalle s'lidhet Nikolla

se ai po i kisht' do djelm sokola

q* per Fe e liri t'Parit

q* per nder te Gospodarit

ndryshej s'bien , jo , n'fushe t'mejdanit

ndryshej s'rrajne m'asqer t 'Sulltanit

vec si krsuhku , q* shkon n'darsem

t'tane plumbat presin n'parsem.

Pse edhe ata e kane kanu

bese me Turk kurre mos me vu

mos me vu kurr bese as fe

me te por me u vra , me u pre

po duel ai ndo' i here m;ate dhe

Jo q* vete Knjazi i Cetines

po ishte trim , po , zogu i Shkines

e nuk lidhet per s'te gjallit

per me u mbeshtille te grazhdi i kalit.

Shka t'i bajme: anmik na e kemi

por te drejten do t'ia themi....

prandej vete kishem me thane

se edhe teper ka per t'kane

per Dervishin , n'mujte me dale

der' n' Cetines , ai rruges pa u ndale

perse asht mal Cetina e shkrete

duhet pune me u ngjite perpjete...

Po , po ; duhet , besa , pune,

per me i hi Cetines perdhune

pse qe Knjazi sa ka ndi'

se Dervishi erdh n'Shqipni

fjale ka cue Malit te Zi

n'lufte me dalun plak e i ri

n'lufte me dalun burre e grue

burrat mire nen arme shtrengue

grate me kemasa e me supara

me kosh n'shpine cikat e ngrata

per me i bartun buke ushtrise

per me i dalun zot lirise

kundra anmikut te lirise.

e pse rreth t'tane Karadaku

asht nji gjuhe , ' i feje e 'i gjaku

e nuk don vec qeverine

sa per t 'ngope me ar parine

por do' Atdhene e don lirine

don me shkue perdite ma para

per kah dija e punet e mbara

burre e grue ne kambe jane cue

edhe pritat i kane xane,

ashtu Knjazi si u ka thane

kane xane pritat ane e m'ane

burra , djelm e gra, e vasha.

Qe, edhe dynde asht Dervish pasha

me pesedhete taborre t'veta

edhe merr rrugen perpjeta

tue rrahe lodra e trompeta.

Da ushtrine e ka n'tri ceta

njanen leshon kah Podgorica

tjetren derdhe ai kah Kernica

merr te treten permbas vetit

gjate liqenit m'lundra t'mbretit

e si ata shkulmat e detit

q*, tue velue e tue shkembue

tue gjimue e tue ushtue

vijne plandosen per ani

here per balle e here per bri

tash tue e hjedhun , thue , nder re,

tash pingul neper kurrne

shul n' teposhte tue e karrani

thue n'avis duen me e perpi

shkrehe ai turrin per Mal t'Zi

n'Velecik e del n'Rumi.

Asht ndeze zhari mal e verri.

Kerset topi , rreh havani

ka marre gjame tane Ballkani.

Ah! kadale , bre Knjazi Nikolla

se ky a 'Mbreti e kjo a Stambolla

se me top e me "nizame"

t'djegun dhene , po , per nen kambe.

A me Turk deshte me u pre?

qe, tash Turkun tek e ke

del , del!rrugen me ia pre....

Por nuk dij si ke m'u da

n'pac vu sy me te m'u vra

perse asht trim , po , asqeri i ti,

si ma i miri nder krajlni,

kur t'kene krena q* me pri

te kete buke , barot te zi.

A nuk sheh ? a ke verbue?

Dervish pasha c't'ka rrethue?

si n' menjene t'ka shtrengue

gjalle prej dore s'ke me i peshtue

pse edhe n'ty fort asht idhnue.

Se asht idhnue Pasha i stambolles

kish me thane Knjazi i Nikolles

s'po ia hang'rka kurrkund palla

pse , qe, atje, n'do karpa t'gjalla

rrethe e cark ai permbi Rjeke

t'tane ushtrine e ka perpjeke

ku dhane besen per me deke

per me deke e per me u shue

e Cetinen mos me e leshu'

per pa u ba gjaku der' n' gju.

Kane lidhe besen , po , n'mjet vedit

me ba pushke me asqer te Mbretit

edhe t'Paret mos me i koritun

q* , pa u lodhe e pa u topitun

kurdohere me Turk jane pre

per liri , po , edhe per fe.

mandej da i ka ceta-ceta

Rjekes tue i leshue malit perpjeta

ku s'ke vec curra e kacuba

per kacuba ka dy cuba

per gjith curraka dy burra

ka dy burra malazese

ngjedhun vezmet mire per brez

ngjite taganet ne sylah

idhte "novicat" peshtete per krah

synin xhixhe e vet'llat shllunge

neje-neje kryet si bunge

q*' i qind here me i ra supate

nuk ia hjek, jo , i ashkel t'thate

por t'tane mend e te tane di'e

per me u pra me Turk Azie.....

Dervish pashes mandej con fjale:

"Byrme!" kur t'duesh, mundesh me dale

n'dac per mik , n'dac per anmik

se ma gati c'se kam le

s'e njoh vetin ne ket dhe

buke e mish, barot te zi

si zanate q* asht n'Mal te Zi.

Shkon Dervishi tue u shty

tue u shty e tue rrembye.

ka marre Zete e Podgorice

ka marre Viri edhe Kernice

edhe marre e ka Vraninen

Oso Kuka ku ka mbete

mandej mandej kambe ai ka theke

per me dalin neper Rjeke

e me u kapun te cetina

ku kisht' cerdhen gjeracina

ku kisht trollin Knjaz Nikolla

edhe trolin rreth e okolla

ma i shembe , me ia derrmue

mande pash n'dhe me ia gropue.

Por se shka, kur erdh me dale

neper Rjeke me kapun male

Madhi Zot , ty t'kjofshim fale!

se c'ka shkrehe aty potera

se c'asht ndezun lufta atehera

se shum gjaku edhe ka shkue

shum"nizami" ka sharrue!

Ka mbete gjindja pa u remue

me i grane shpezte e Karadakut

q* edhe leshojshin fort n'ere t'gjakut.....

Masyni Turku me fuqi

priti Shkjau me trimeri

e ka ' u ndeshen me furi

si t'u ndesheshin flake e agzot

lum e lum per t'Madhin Zot!

t'ia dha vigma e t'ia dha ushtima

t'ia dha krizma e t'ia dha bubullima

t'nisi topi me gjimue

t'filloi pushka aty me velue

t'u perla Turku me Shkja

njani m'tjetrin t'u ndersy

shoq me shoq t'u kaperthy'

njani mesyni e tjetri shtyje

si dy dema balle per balle

q* atje n'djerr a n'ndonji zalle

kur bajne gjethet mriz prej xetit

kaperthye brynash n'mjet vetit

kakezue shpinen ba kular

shtangue bishtin strumbullar

dyndun poluhni re n'ajri

rrine t'u vra me t'madhe meni

der' t'i daje ndonji bari.

Dy here Turku u kap ne maje

du here Shkjau e leshoi nder zaje

tue shkrue sh[atin me harape.

Por kur s'tretit muer me u kape

e me dale prap n'maje t'malit

kur n'Mal t'Zi kje pika e djalit

i leshoi n'toke atehere "shejtanat"

edhe ue cue e xuer taganat

e si bisha tue lurue

fulikare n'Turk leshue

E t'ia nisen me i krekcue

ke me krye , po , e ke me koke

tue i leshue shyt dekun per toke.

Aty Turkun e leshou zemra

edhe vend s'i xu ma thembra

por u drodh e solli shpinen

e n'teposhte e muer rrepinen.

T'iu leshue Shkjau mbrapa per gjurme

e me vigme e t'madhe zhurme

vrap per vrap e turr tue e ndjeke

ke tue there , ke tue lane deke

e dermoi der' poshte ne Rjeke

ku prap sh'gjete i vehet n'shpine

edhe e debon e e qet n'Vranine.

Kur me sy ka pa dervishi

se Nikolla ushtrine ia prishi

fort nji here ai na sht idhnue

ka shkrepe kambet porsi i terbue

idhte "javrenin" ka qortue

por mandej zgjedh nji "allaj" t'ri

nder ma t'miret q* i kisht' n'ushtri

e ia qet Shkjaut mbrapa shpines

me ia pre rrugen Cenise

Vec Nikolla , i biri i Shkines

po kisht' kene nji biramel

q* ma n'Shkja shoqi s'i del

prande' e pa me kohe rrezikun

edhe u drodh e u vu ne t'hikun

mori malin thik perpjeta

tue u zhduke me ceta t'veta.

U zhduk Knjazi , e Dervish Pasha

ishte ngerthye ato vet'lla t'trasha

mori rugen per Cetine

Valle , a hin Pasha n'Cetine?....

Nuk e dij a hin n'Cetine

por n'Cetine e dis se s'rrin

dic po velon atje n'Berlin....

Kange e katert

VRANINA

Gjendja ne Vranine ndryshon. Cetina shqetesohet, Oso Kuka asht shkaku i ketij ndryshimi. Knazi Nikolla thrret Krenet e Malit te Zi dhe u paraqet situaten ne Vranine.Planet e tij jane te peshtetuna ne ndihmen e Carit te Rusise. Mirko pohon se Shqiptaret thehen ma udobisht me pare , dasi e ngaterresa se sa me arme.Lype nga Knazi nje ushtri me 400 Biocas nen Gjukoviq Peren.Auktori porosit Zanen t'i lajmeroje Osos rrezikun.Zana qe din te ardheshmen , s'ka dert per deke te Oso Kukes sa per fat te tokes te Burrit , te Lekes e te Kastriotit.

Vrojti fjala ke Cetina

Valle! c'po ban mbi Shkje Vranina

Valle! c'po ban Vranina n'Shkje

rob tue xan e gjind tue pre

tue pre gjind , tue xane hajduka

qyshe se duel njaj Oso Kuka!

oso Kuka ' i burr Shkodrane

shoq per Shkoder , thone , s'ka lane

per kah besa e kah trimeria

q* zanate i ka shqipnia

kaleshan e sy-pergjakun

mje n'sylash e ka mustakun

ushton mali, thone , kur t'flase

dridhet fusha kah t'vikase

e kah t'dredhe te rrepte taga'n

thue se rr'feja shkrepe per ane

kaq vringellim ai shkon tu' i dhane!

edhe e ka nji "xheverdare"

"xheverdare" pushke vrastare

q*, ke t'laje syni i njerit

me te sy'n ia nxier skyfterit

Burre kaprroc e trim si Zana

thone me kemishe e bani nana

edhe , thone , ka le drangue

pse tri zemra i kane qillue

e pse i ka tri pupla t'arta

per nen krahe te armeve t'larta

prandej plumbi m'ta nuk ngulet

m'te tagani edhe perkulet

top me i ra shpirti s'i shkulet

Ky n'Vranine edhe ka xane

me njiqind e nji "breshane"

ku nji fjale e paska thane:

se per t'gjalle rodi i Shqiptarit

s'i bjen n'dore kurr Gospodarit

Fjala Knjazit n'vesh ka shkue

edhe Knjazi na asht idhnue

na asht ishnue kue e pa ndi

Thirrka Krenet e Malit t'Zi

njani ari , tjetri duhi

te gjith le sokola malit

e n'lendine n'kuvend rreshtue

ngerthye vet'llat m'shtek te ballit

fole u paska si tue ul'rue

ka dale fjala nper Cetine

se'i Shkodrane ka ra n'Vranine

n'ate Vranine , po , n'ate rranze suket

thone ka ra' i fare Oso Kuket

Kaleshan e kime-zi

gjak e zgjarm a ai syni i ti;

edhe i ka nji pare musteqe

kacarrel e leqe-leqe

q* me i mbrrijte mje n'flete t'sylanit

t'zez e t'trashe si dhana e krahit

Ky edhe , thone , ka le drangue

pushke as top mos m'e shinue

as tagan mos m'e varrue

e , po thone , se ka zatete

n'ate Vranine me dyqind vete

me dyqind fatosa t'ri

djelm te zgjedhun n'mal e n'veri

jo per duke e hijeshi

por per zemer e trimeri

q* e kane pushken tate e nane

Ky edhe i'fjale e paska thane

se per t'gjalle rodi i Shqiptarit

s'i bjen n'dore kurr Gospodarit....

Prap, po thone, se ky Oso Kuka

paska xanun do hajduka

do i ka xane e do i ka pre

s'len me ra ma Shkja n'ate dhe

Cubat vete i pace ndersy

t'zeze vraninen per me mesy

vrase e pre mos me ia ndale

vec me Turk si t'nisi fjale

pse Moskovi e ka pleqnue

Shqiptarine ne me na leshue

m'Rozafat e m'Kishe decane

ku do t'mbrrije megja serbjane

per me u gjetun Cernegora

me Serbi bashke dora -dora.

Kujtoj keq s'na kishte ra

Shqipnine tjeter kane me e da

Bullgaria e ajo Greqia

Pse mbasi Shkjete e Ballkanit

t'kene pushtue toket e Sulltanit

e marre t'kene do skele detit

te kene lidhe bese ndermjet vetit

ka m'iu dhane Shkjenise e mbara

ka m'u shtrue ura perpara

det e m'det m'u hap Moskovi

ka m'iu kthye Krajlnive hovi

Por qe tash , mbasi ka zane

n'ate Vranine ky burre Shkodrane

nuk po dij se kah t'ia mbaje

drue s'm' ka mbete per sot uzdaje

se i pushtoj toket e Shqiptarit

si e kam pase fjalen e Carit!

Keshtu tha Knjazi i Malit t'Zi

Krenet po rrijshin tue ndi

tue e ndie e tue mendue

se shka Knjazi ish'tue ligj'rue

per shqipni e per Shqipetare

Kur qe Mirkja , krenesh se pare

po i thote Knjazit:" Gospodar",

fjala e Carit n'udhe s'do lane

pse ka dale nji burre Shkodrane

n'ate Vranine , n'ate t'zeze krahine

n'breg t'Liqenit , n'ate kodrine

Pse po kje se ky Oso Kuka

po asht nji njeri q* e mban buka

n'mos e marret pushka e kurrkuje

(mjaft q* , i mjeri , mund ta gjueje!)

ka m'e marre nji pushke vrastore

pushka e babes "letine mizore"

q* der' m'sot mue s'm'ka koritun

pse edhe n'Turk ajo asht vaditun.......

Vec po e xame se kete Shkodrane

gjalle as deke s'po mujme m'e zane

me gjith keta nuk don me thane

se na s'e pushtojme Shqipnine.

Malazezte te gjithe e dijne

se n'Shqipni ka djelm si Zana

q* ma t'fort s'po t'i ban nana.

Me arme n'dore , si thome na , le

ane e kand permende mbi dhe

per trimeni , per bese e Fe

e prandej p'r'i dite Shqipnia

s't'bjen n'dore , besa , lum zotni

Por me kohe e me dredhi

me u kape mundet Mali i Zi

m'Teqe t'Krujes e m'Kishe Decane

ku do t'mbrrije megja serbjane

Pse tue kene se ka filli

n'Shqiptari sot m'kambe me u vu

muhaxhire e Anadolli

gjind t'pa plang edhe t'pa shpi

q* nuk dijne se shka u kje i Pari

Zot e Mbret per t'cilt asht ari

e u lane m'anesh dyeret bujare

dyeret bujare t'tokes shqiptare

njata Krene e kapitana

Bajraktare , trima si Zana

t'mesuem per Mbret dhe dhanun jeten

t'mesuem per vend me shkri ata veten

per kete bese kallxou kuleten

se Shqipnine ke m'e pushtue

para se te keshe mendue

Prandej xen tash, "Gospodar"

me qite fitme nder Shqiptare

pse me kohe e dhelpeni

ke m'u ba Krajl mbi Shqipni

Edhe ndoshta mbi Serbi.....

Por na as tash haru s'po rrijme

se ma shpejt n'Vranine po bijme

me u perpjeke me ate Turk Shkodrane

Un po t'bie me Cetinjane

Cetinjane nja shtateqind vete

q* per gja se bajne kete jete

si me deke ashtu me mbete

Mandej t'bjere Gjukoviq Pera

me nja katerqind pushke tjera

katerqind Bioca t'ri

q* jane Ora e malit t'Zi

Kam uzdaje se me keto ceta

n'suke t'Vranine un porsa t'veta

kam me ngule n'te "Trobojnicen"

kam m'ia vu Osos "kapicen"

n'kjofte se kryet s'ia pret tagani

si n'Cetine ka dalun zani....

Pse perndyshej , kam m'ia pru

Kryet n'Cetine , t'ngulun m'nji hu....

Keshtu tha Mirkja , Kapitani

ver me goje kush ma nuk bani

Atehere Knjazi i Malit t'Zi

merr e u thote: Sokola t'mi

bini pra, n'Vranine me ushtri

me sa t'dueni ushtare te ri

por Vraninen ma pushtoni

Osos kryet por m'ia shkurtoni

Sa per fitme e per ngatrresa

m'i leni mue , perse , qebesa

me pak pare e tue gerga

ate e bir un kam me da

jo se ma bajraqe e fise

q*, cese mora mend e shisem

un t'bashkuem mend nuk i mbaje.....

Oh! po , tash mund t'keme uzdaje

se Serbia e Cernegora

kane me u gjetun dora-dora

me Greqi e me Bullgari

si n'Moskov a ba pleqni

Por Vraninen ma pushtoni!

Osos kryet por m'ia shkurtoni!

Foli Knjazi e Krenet u dane

e n'Vranine , mbi "xhebehane"

zu me kerrkoke nji sorre kob-zane

Deh! moj Zane , pashe njato kroje

pashe currilat neper prroje

pashe bylbylat e pranveres

e pashe t'amblin fllad te eres

e p'r ate voes , q* bje prej qielli

a pashe lulet drandofille

deh! m'kallzo a po t'vjen keq

se e dau Knjazi sot nder Pleq

trup nji ushtri n'Vranine me cue

Osos kryet per m'ia shkurtue?

Mue m'u keputshin fletet e krah'e

mue m'u bashin prozhmet rrahe

mue m'u shuejshin kange e valle

kange e valle edhe zavalle

mbi njato rudina t'buta

per mjedis m'u plaste lahuta

n'paca dhimbe a kurrnji grime

pse po i pritet Osos Kry't

pse po i erren te dy syte

krye n'Shqipni mos mbetet pa u pre

n'kjofte se n'shekull ai ka le

per me u vu mbi te "kapica"

me njate shkrole q* e shkroi Nikica!

Por m'lingon mue shpirti e zemra

shtati , m'dridhet mje ke thembra

ke po ndje un kob te ri

q* i ka mbete sot Malit t'Zi

per me da t'mjeren Shqipni

ku ekane le e ku jane perkundun

prej kah shek'llin e kane tundun

Burri , Leka e Kastriota

para t'cilve shuete bota

e Shqiptaret posi t'hutue

me duere n'ije rrijne tue shikjue

thue se ' mend qiella e ka da

rob me ndejun keta nen Shkja

m'iu shtrue Knjazit dheu i Shqiptareve

shtrej fitue me gjak t'Pareve!......

Ehu! mallkue kjofte njaj n'Shqipni

kjofte mallkue , po , a plak a i ri

q* per Mbret e per Liri

s'cohet sot me arme mizore

s'lidhet sot me bese arbnore

per me dhane ma para jeten

per me shkri ma para veten

se me ra fisi i Shqiptarit

n'thoj t pangishem t "Gospodarit"

Shka? a thue n'kange se ka me u vu

se pa pushke e ndeje harru

i ra Knjazit n'dore Shqipnia

n'za kah besa e trimnia?

Jo , per Zotin! Para toka

e perpifte me male e boka

e me lume e fusha t'gjana

per te dielli u errte e hana!.....

O zotnite e shqiptarise

o ju Krenet edhe t'Malsise

pashi ate Zot e ate emnin t'uej

mos lakmoni pares s'huej

sado vone me pase per t'shkue

mbi djelmt t'uej ka me gjikue!

E ju , t'cilve i Buk' ri i qielleve

u ka zgjedhun me i pri njerit

raves s'amshueme t't nalte Empirit

q* a' e lirise e e s'Drejtes pasqyra

kinje n'mend: per ju detyra

s'asht me mbambe vec gjuhet e hueja

s'asht me mjele vec delet t'ueja

por me ate Fe q* kem prej qillit

por me t'bardhen drite t'Ungjillit

mbrende dashtenine m'ua ndeze Shqipetareve

per kah gjuha e vendi i t'Pareve

q* Shqipnia t'jete e vetit

q* Shqiptaret t'sherbejne njaj Mbretit

q* per Mbret e troje t'veta

mos t'u dhimbset gjaj as jeta

por te desin , si Oso Kuka

q* asht tue deke , ehu! n'ate suka!

*****

Kange e peste

DEKA

Ne darke oso Kukes i lidhet buka . Hija e dekes s'e len rahat. Cohen sofrat e djelmenia kush luen , lush lyen armet , kush keqyre shpatullat. As keto s'diftojne mire , kacel Doda merr lahuten e kendon Gjergj Elez Aline. Mbas kanges Osja qet rojet ne va , mdersa tjeret bien me fjet. Osja s'mbyll sy. S'flejne as anmiqte. Naten nper terr derdhen neper vranine. ne te zbardhun te drites kerset pushka e Kerni Giles. Ndezet flake vendi. Osja lufton si bisha. Ndryhet ne kulle te barutit dhe i ep zjarrm , tue hjelle ne hava vedin e anmiqte. Mbylle kangen nji porosi nanave shkina , qe aty e mbrapa mos t'i mesojne femijet te mesyjne token shqiptare.

Kush t dij, c'ka ai Oso Kuka

q* tue i shkue s'asht sonte buka.

S'po i shkon buka as mishi i dashit

kot nget tryezes a' ndeje per rrashit,

tue perdredhe njato musteqe!

Thone, k pa nji anderr t'keqe

anderr t'keqe , thone , ka pa

mbrame , q* shkoi , porsa ka ra

Ka pa n'anderr se prej Rjeket

kenka nise nji hije deket

ndezun flake , si flake lugatit

q* , tue hecun fushes e shpatit

e nper keneta e nper zallina,

fille po vite kah Vranina

Kur n'Vranine ajo ka mberri

n' " Xhebehanr" paska hi

edhe i dhanka zgjarr barotit

ka palse kulla e ka marre gjame

asht dridhe toka per nen kambe

ka ushtue L'qeni , mali e lumi

edhe Osos po i del gjumi.

Pa kete anderr oso Kuka

a prandej nuk po i shkon buka

a'po i shkon buka as mishi i dashit

kot nget tryezes , a'ndeje per rrashit.

Po ,s'han

buke , vec sa me thane

i lane dueret e del m'njane bri

tue mendue , duhan tue pi.

Sa rrin Osja tue mendue

buke djelmina kane mbarue

cuene tryezat e i peshteten

rrokull odes mandej zateten

kush tue dhene , kush tue kuvende

kush tue luejte"cin-mic" e "hane"

kush tue ly ndo' i cark breshane

nji taga'n n'unuer e mbrehe

fisheket tjetri n'vezme i njehe

Kur xen Osja atje ma vona

Keqyre ate shpatull , Soko Tona

e na thuej a difton gja

pse dishka nakel m'asht ba....

Jo , po , shpat'lla keq diftote

lufte kah"maja"ajo kallxote.

e ka "penda" disa vorre

tym e gjak neper oborre

Prandej Soku erdhe e u vra

kah po e keqyrte n'drite pa za.

Ndoshta shpat'lla , tha , s'a gja

pse per ndryhej fort ka gjase

se na lufte kemi pase

se shum njeri ka me u vra

shum do vorre jam tu i pa.....

Po prej luftes Shqiptaret nuk tuten

Merr , Kacel , nji here lahuten

e na thuej , nji kange shqiptare

s'mbajme na zi pa na qite fare!

Muqe lahuten n'dore Kaceli

m'te "magjarin" n'vend e ngeli

e mbasi per za e ujdisi

keshtu kanges atebote ia nisi:

Kish dale nji Harap prej detit

trim i zi e belaxhi

edhe qitka ' i porez t'rande

ka tri buke pogace per shpi

shate mbase vene per dite me i pi

ka i taroc per mish te zi'

ka nji dash n'mjesdite m'ia pjekun

ka nji skjap per darke m'ia repun.

Njiqind vete n'mejdan ka pre

njiqind vithna qiti faret

njiqind shpia edhe ka djegun.

Kur vojt rendi n'Shqipatri

njati Gjergj Elez Alise

leter t'vrashte i paska cue

ndiej , yi or' Gjergj Elez Ali

mbas dy javesh si t'bjere kjo leter

ti n'mejdan mue ke me m'dalun

pse ty kullat do t'i djegi

mal e verri pse do t'i shkeli

dhen e dhi pse do t'i mjeli

pse edhe gruen rob do ta marr!

Letra Gjergjit n'dore ka ra

Edhe Gjergj fort a vra

fort a vra kur e ka kendue.

Dy jave vehten e ka mbajtun

buke prej derrit ai tue hanger

mish taroci ai tue granun

vene tri vjece tue pi

edhe atin e ka mbajtun

tagji urizit n'strajce tue i qitun

Vene me pi per uje tue i dhanun

Krye dy javesh , mbushun dy jave

vehten Gjergj e ka provue

nji lis t'madh kish ' pase n'oborr

me dy dueret Gjergji e ka kapun

me gjithe toke e ka zhgulun

opet n'vend edhe e ka ngulun.

Kenka mbathe e kenka veshun

paska veshun petka arit

paska ngjeshe shpaten florinit

zgjidhka gjokun pullali

ia ven frenin traqind pullash

ia mberthen me shtate kollona

edhe nanes ai po i ban za

hallalle, nane , ti me me ba

mire e keq , shka kemi folun!

E i ka puthun nanes doren

Amanet , mori ti loke

n'kjofte gjikue me m'pre harapi

lot per mue ti mos me derdhun!

-"Hajt , mor'bir , Zoti te ruejte

se s't'korite , jo , lokja jote"

E ka marre topuzin n'dore

e ka hypun mbi shpine t'atit

edhe a nisun per t'gjate t'shpatit

tue zbardh drita prej sabahit

i ka vojtun n'dere Harapit

"Nadja mire , Harap i zi!

Nuk ke ngae me ndeje sot n'hi

por cau del n'ate fushe t'mejdanit

sot ka dy jave si m'ke cue fjale

sot ty kryet due me ta pre!

Kur ka pa Harapi i detit

n'dere njate Gjergj Elez Aline

shif shka bani atehere Harapi

lekura buejesh per at ka lidhun

Asht tute ati i Gjergj Elezit

e kah Gjergj paska shkue

Mos u tut , bre zogu i atit

gjaja e cofte kurrgja s'mund t'baje

I asht turre harapi i zi

e m'topuz m'ta edhe ka shti

Gjergj kryet po e ka alun

permbi krye topuzi rreshqiti

T'iu drodh Gjergj Elez Alia

dale-kadale , Harapi i zi!

se m'thone Gjergj Elez Ali

E m'topuz m'ta edhe ka shti

M'lug t'dy kraheve ia ka ngjitun

tre pash para n'dhe e ka ngulun

dekun n'toke ra atebote harapi

ka marre djali edhe ka zdrypun

ia ka pre ate krye te zi.

hukubet Zoti e kisht' falun

tri pellambe buzen kishte pasun

kisht'pase veshin sa' i zhgun burri

sa dy vete me te me u mbelue

Kur ka ndie Mbret Sulejmani

paska shkue m'ate dere Stambolle

trim ka e trima s'ka

por si ka trima n'Shqipni

s'i ka Krajli as s'i ka Mbreti

s'i ka toka as s'i ka deti.

Keshtu Kaceli po kendonte

rrokull oda po e vezhgonte

po e vezhgote tue kendue

vec se Osja , trim drangue

veshin kanges s'ia kishte vu

kanga ate nate s'isht' tue i pelqye;

prandej kanga kur u kthye

"zemra t'kendofte!" s'i tha Kacelit

vec se i thote , po , Met Zenelit

merr Vuksanin e Sinanin

edhe merr Kerrn Zagorjanin

edhe dilni sogje n'va

pse mjsenate tash a tue ra

e thone Shkjau se bese nuk ka.....

Keshtu tha Osja e sogjet duelen

Osja e djelmte me fjete u ulen .

Ra me fjet njaj Oso Kuka

po spo flene , jo , Zeliq Gjuka,

nuk po flene as nuk po kotet

nja' i punes s'fort , me gjase , po i zotet

pse ka here dikah a'nise,

me nji struge per krye mertise.

Valle , moj Zane , a din me m'thane

se ku Gjuka don me zane

q* nper terr ka dale ne va

thekatueshim udhes tue i ra?

Ziliq Gjuka , nji zog shkinet

nji zog shkinet prej Vraninet

kah Prevlaka kambet po i theke

me qate Mirkon per m'u pjeke

pse qaj Mirkja i Malit t'Zi

paska dynde nji t'madhe ushtri

edhe dashtka , n'nate t'pa hane

mbrende n'Vranine sonte me zane

prandej Gjukos fjale i cueka

me i pri ushtrise nder ato suka.

Edhe fjales i ndejka Gjuka

pse pa kendue gjelat e pare

ai na a'pjeke , n 'Mirkon Serdar

na asht pjeke , po n'te trathtari

shtrenjt pague pse e ka Serdari.

Por nuk dij a a' mendue mire

se n'ushtri , jane krenat lire....

Mbasi shejzat pa n'prendue

m'kambe ushtria atebote u cue

per me u nisun kah Vranina.

Shtateqind pushke u coi Cetina

e q* Mirkja u kishte pri

tokes u nisen vi e vi

bregut t'Rjekes s'Cernojeviqit

tue shkue vister mbas Zeliqit

e ato katerqind pushket e tjera

q* u kisht' Gjukoviq Pera.

Rrjekes u nisen mbi lundrina

tue vozite kah Cakavica

per me mesy t'zezen Vranine

n'balle t'Lesenders-n'ate kranine

-Ehu! moj Zane , pashe te dy syte

shkomi Osos tash ke kry't

edhe n'vesh atij m'i thuej

nsi nper toke e si nper uje

ka cue Knjazi m'e rrethue

kryet atij per m'ia shkurtue!

Por n'dac ndal: pse Osja fjete

nuk a, jo me kater vete

q* i ka qite ai sogje n'va.

Vete Moskovi aty me zane.

Pa ia nxjerre gjumin s'e lane

Pse ku ndoshi Met Zeneli

Met Zeneli- e Vuskan Gjeli

e ai Sinani- e ai Zagorjani

aty fusha ka marre gjame

aty toka a dridhe nen kambe!

Hylli i drites atebote tue le

per me pru dheut shpenese te re

per me i pru s'mjeres Shqipni

ofshe, vaj, nji kob te ri

kur qe Mirkja ndodhi n'va

po , a thue , s'ka ndeje tue fjetun

por nder prita ka zatetun

pushken Shkjaut per m'ia fillue

per shej t'pushkes si t'jete afrue.

N'uje t'Moraces tek behe ushtria

u zbarth Gjuka -ate e vrafte buka!

E vrafte buka si a tue e vra!

edhe vaut desht ai me i ra

kesh me u kapun n'breg t'Vranines

me u cile shteg djelmeve t'Cetines

Por kje rrejte i biri i shkines!

Perse aty ' i fare Kerrni Gile

i ndei gati n'"karajfile"

tue ia ngjite shi n'lule t'ballit

tue e ftofe shi n'rane te zallit

Po , tek i qiti i Zagorjani

"kuku, majko!" Gjuka bani

e ra dekun pike ma i pari

-ashtu rafte gjithmone trathtari!

Porsi kur nji burre gjuetar

t'qese n'korba , grumb'llue n'ane

e t'a vrase ndo' i korb te zi

cohen korbat per ajri

t'u peshtjellue e t'u perzi

njashtu ushtria e Malit t'Zi

atehere xuni m'u peshtjellue

kur pau Gjuken dekun shtrue.

Por, qe, rane prap tri"breshan"

tri breshana- si tri zana

n'zi tue veshun prap tri nana.

Kur nji burre ta zb'loje anmikun

e ta kete ne dore celikun

e celik ta kete zemren

edhe plumb ta kete thembren

q* te dese ku t'zatese

shum gerset aty potera

shum do nana aty i thane vera!

Qe edhe Mirkja kur ka pa

se per balle kisht'priten n'va

"Bini djelm-ushtrise vikati-

pse i ka ardhe Vranines sahati!"

Edhe ushtria atehere ndei gati

krisi pushka aty batare

krisi "letine" e "xheverdare"

krisi "dilke" edhe "breshane"

ushtoi L'qeni ane e m'ane.

Ah!gajret , bre, Met Zeneli

ah! qindro, bre , Vuskan Gjeli

mos e lesho mori Zagore!

ngul, Sinan , bre , re mizore!

pse me gjase , ke dridhet suka

asht tue ardhe tash Osja Kuka.......

Aman , Zot , kur Osja mrrini

si re breshni krese s'njaj verrini

me tridhete e disa burra

e zateti neper curra

se c' kje ndezun flake Vranina!

Aty qielle ma nuk u pa

aty pushke ma nuk u da

njikaq gjama erdh tue e mblue

njikaq gjama erdh tue ushtue!

Rrihte " letinja" edhe "dudumja"

porsi breshni vite plumbja;

jitshin gjindja neper keneta

neper keneta - e neper mreta

tue rektue per nana t'veta!

-Eni e shihni , oj nana t'shkreta

eni e shihni ' i here n'ate va

djelmete e ri , q* aty u kane ra!...

Po, dro , imend, mori ju shkina

I rritet djelmte ju kah Cetina

per me u mbetun kah Vranina?

Per me u mbete nen arm t'Shqiptarit

vec prej llokmes s' "Gospodarit?"

Kjani , atehere! s'kam dertin t'uej,

por, ke ata kane n'mjet nji uje

e ke n'balle kane disa curra

e nper curra- disa burra

q* per mbret e troje t'veta

nuk i dhimbet gjaja as jeta

fort po drue se sot n'ate va

shum ma zi kini per t'pa....

Tue krise pushka pa ia da

tue korre deka krena n'Shkja

thue se shnderiteshem n'qiell dy dielle

n'ane prej t'Lemit u kuq qiella.

E kuqe ishte Moraca!

E agoi drita. Neper kllaca

kur pau Mirkja djelte sharrue

me marre fryme t'cilit ki'n harrue

aman, Zot, se c'u terbue!

Oren xuer ai t' Karakadakut

xue taga'n t'ndryshkun prej gjakut

e tue brite porsi ari:

"Mbrende, sokola t'Malit t'Zi!"

i ra vaut porsi duhia

a mbas tij gjithe ushtria.

Ah! kadale , bre zogu i shkines!

krisi Osjka n'curr t 'Vranines

se ke dalun n'va t'pa va

se n'log Zanash je tuj ra!

Edhe n'kambe atebote u cue

me tagan ne dore shtrengue

fille e m'ta yrysh tue shkue

porsi ula , i t'shohe anmikun

se kah strof'lli i ndjene kercikun.

Ehu! moj zane, po t'ishin ndeshun

ata burra te kerleshun

q* ma t'forte nuk i ban shkina

q* ma t'rrepte s'i ban turkina

ndoshta zot nderrue s'kish Vranina

por n'qielle ndyshej kendonte shkrola!

pse, pa u ndeshun keta sokola

briti t'madhe Prenge Mar' Kola:

"Dredho, Oso , n'Xhebehane

se na ra Shkjau pre' asaj ane!"

Me i ra tinzi' i ujk nder berre

s'dredhe ma shpejt, jo , nji bari

kah anmikun te kete ndi'

si m'atebote drodh Oso Kuka

tue ngjite perpjete kah suka.....

Kjani , kjani, oj Zana, kjani

n'ato maje , ku ju hani

n'ato kroje ,ku ju pini

n'ato hije, ku ju rrini

n'ato valle, ku vallezoni

kjani e lotet mos i pushoni

perse tash, ehu , n'ata curra

kane me mbete , ehu! njata burra

me aq kujdes q* i kini rritun

n'arme e n'lufte q* i patet vaditun

q* edhe vete i kini mesue

me mesy anmikun pa u grigue

pa u frigue, po , ,e ,esy anmikun

nja m'dhete vete me i ba hikun

mos me e luejtep'r'izet kercikun!

Per shka t'bajne s'jane sot tue pasun;

per gjith anesh Shkjau u a rrasun.

S'kane shka bajne? Po, a thue, mund t'desin?

T'desin, pra , nuk kane shka presin:

t'desin, po si u kane deke t'paret

e ta marrin vesht Shqiptaret

se a , ma mire nen dhe dhe u kja

se per t'gjalle me ndej nen Shkja....

Po, le t'desin-s'kane shka presin

pse , qe , Mirkja tash duel n'va

kah Lesendra edh' a ' tue ra

tinze, nper mal , Gjukoviq Pera

me Bioca t'lehte si era

e jane cue Shkjete e Vranines

e jane ba me ushtri t'Cetines

per me marre sot Oso Kuken

q* me ta ka pase da buken

q* u ka ruejtun male e veri

q* u ka mproktun erz e shpi;

por s'din Shkjau me mbajte miq'si!

Aman, Zot, kur duel Serdari

se c'kje ndeze Vranina zhari!

Aman, Zot, kur mbrrini Pera

se shume krisi atebote potera!

Por kur rane Shkjete e Vranines

shum u krisi plumbja shpines!

Porsi she q* m'nji nate gjamet

rritet turr e del prej amet

tue ushtrue- e tue shkumbue

shkaperderdhet nper zallina

ashtu u derdh Shkjau te Vranina

n'vale Shqiptaret krejt tue i pershi.

S'lufton ndryshe' e rrebte kushedra

e me dhambe edhe me kthetra

zjarm e surfull tue flakrue

kur drajt ta kene rrethue

si i qindron sot Shkjaut Shqiptarit

per dhe t'ambel q* i la i Pari;

kambe per kambe tue qite pada

tue korre krena neper Shkja

U jane ndezun flake breshanat

u kullon gjak n'dore taganat

e u kullon gjak edhe zemra,

ves se vendit s'u lot themra

Por c'dobi: dielli tue le

-isht'tue le m'ate dite per Shkje!-

I rane ndore Shkjaut t' terbuem

tridhete t'vrame e dhete t'shituem!.....

O ata t'lumte, q* dhane jeten

o ata t'lumte , q* shkrine vehten

q* per Mbret e vend te Pareve

q* per erz e ndere t'Shqipetareve

derdhen gjakun tue luftue

porsi t'Paret u pa' n punue

Lehte u kjofte mbi vorr ledina

bute u kjofshin moti e stina

ak'lli , bora e serotina

e der' t' kendoje n' mal ndo' i Zane

e der ' t' kete n 'dete uje e rane

der' sa t'shndrisin dielli e hane

ata kurr mos u harrojshin

n'kange e n'valle por u kendojshin.

E njaj gjak , q* kane dikue

ban. o Zot , q* t'jese tue velue

per m'ia xe zemren Shqiptarit

per kah vendit e gjuha e t'Parit.

-Po valle! Osja ku do jete?

Oso Kuka a mos nuk ka mbete?

N'Xhebehane ka zatete!

Ka zatete n'ate kulle t' barotit

ku ka ba emnin e Zotit

se per t' gjalle nuk ka me e lshue

shoket e vet per pa i pague

tridhete t'vrame e dhete t 'shitue.

Kur pa Shkjau se pushka meni

si kah vau si kah Liqeni

e se mbete s'kisht' Oso Kuka

me t 'tjeret t' vrame , perjashte ke suka

m ' Xhebehane u turr m 'atehera

si kur t' leshoje kah pranevera

vrullet bleta cark njaj zgjonit

tue zukate si rryma e perronit.

N'brohori tue i lute jete Knjazit

njiqind vete kercyen n'kum t'pullazit

ma t' permendunt kah trimenia

njaq u ngjiten mbi fragjia

tue thye muret n'gjak t'perlyeme

- por ka gjoben shpia e thyeme!-

krisi Osja atebote si ulani

mje n'Cetine i vojti zani

"Ah kadale , Nikolle , t' vrafte Zoti!

pse ketu i thone Oso Baroti

se s'ke pa Shqiptar me sy

se djeg vehten edhe ty!"

Edhe zjarre i dha barotit

Aman , fale i kjofshim Zotit

kur ka dhanun zgjarre barotit

se c'a ' dridhe Vranina shkrete!

se c'a ' hjedhe kulla perpjete!

se edhe L'qeni c'ka gjimue

m'kala t' Shkodres tue ushtue!

Qepra , tjeg' lla , gur e trena

kambe e trupe , krahe e krena

hi e tym e flake e shkendina

shi mje n' Viri e hodh duhia

I hodh duhmja shi n'breg t' Virit

qepra , gur e gjymtyre njerit

Eni , eni , mori shkina

eni , eni , te Vranina

mblidhni vete nper shpat e perrue

ehu! kortaret e djelmeve t' ue

edhe emsoni femijet mbas sotit

mos t' lakmojne tokes s' Kastriotit

pse u bjen shtrejte , qe besa e Zotit!

Njasi gjaku q* Oso Kuka

sot ka derdhun ke ata suka

si per Mbret , si per dhe t ' Pareve

velon se velon nder dej t ' Shqiptareve

Pra , pa u djegun n 'flake t ' agzotit

si Osos kuka n 'kulle t ' barotit

s' ka me ra fisi i Shqiptarit

n 'thoj t 'pangoshem t ' Gospodarit!-

- Dielli n , cila kur u cue

n ' Vranine sparit u zhvillue

"Trobojnica" - kjofte mallkue!

Gjergj Fishta-"Lahuta e Malsise"

Kënga e Parë (Cubat)

Gjendja historike e vjetit 1858 dhe plani i poemit. Turqija nisë të ligështohet. Popujt e Ballkanit i dalin doret. Shqiptarët zgjohen: mendojnë edhe ata të fitojnë lirinë. Ndeshen me nji anmik tjetër. Knjaz Nikolla i Malit të Zi synon të shtijë në dorë pjesën veriore të Shqipnisë, i nxitun dhe i mësuem nga Cari i Rusisë. Ky i shkruen nji letër tanë dredhì e përkëdhelje Krajl Nikollës: i premton bukë e fishekë, mjaft që mos ta làjë Turkun të qetë. Letrën ia ep lajmëtarit (kasnecit) të vet, i cili mbas nji udhëtimi të gjatë, kapet në Cetinë, ku edhe dorëzon shkresën. Knjazi e këndon me vëmendje. Menjiherë çon e thërret serdarin e Vasoviç-it, Vulo Radoviç-in. Mbasi e merr me të mirë e ngarkon të formojë nji çetë cubash dhe me ta të biejë në Vraninë, për me plaçkitë e për me vrà.

C U B A T

Ndihmò, Zot, si m'kè ndihmue!

Pesëqind vjet kishin kalue

Çëse të buk'rën ketë Shqipni

Turku e mbate në robnì,

krejt tu' e là t'mjerën në gjak, (5)

frymën tue ia xanun njak,

e as tu' e lanë, jo, dritë me pà:

kurr të keqen pa ia dà:

rrihe e mos e lèn me kjà:

me iu dhimbtë, po, minit n' murë, (10)

me iu dhimbtë gjarpnit nën gurë!

Veç si 'i dèm, vu n'lavër spari,

q*, ka' e vret zgjedha e kulari

kah nuk bàn m'e thekë strumb'llari,

s'ndigjon me tërhjekun m'pluer: (15)

e tue dhanë kryq e tërthuer,

tu' i dhanë bulkut shum mërzì,

me u vu s' ryset për hullì

e as me shoq ai pendë me shkue:

kështu Shqiptarët, të cilt mësue (20)

s'din' me ndejë rob nën zgjedhë t'huej,

pagë e t'dheta me i là kujë:

por të lirë me shkue ata motin,

veç mbi vedi tue njohtë Zotin,

e as kurrkujë n' këto troje t' veta (25)

mos me i bà kurr tungjatjeta,

n'braz me Turk kurr nuk kanë rà

e as kurr pushkën s' ia kanë dà;

por t'janë grì me tè e t'janë vrà,

si me kenë tu' u vrà me Shkjà (30)

E prandej si pat fillue

Turkut Ora m' iu ligështue,

e nisë pat m' iu thy' atij hovi,

m' qafë përditë tu' i mbetë Moskovi:

e ato fiset e Ballkanit, (35)

zunë me i dalë dore Sulltanit,

nisë Shqiptarët kanë me u mendue,

si Shqipninë me e skapullue

zgjedhet t' Turkut : q* si motit

n' ato kohët e Gjergj Kastriotit, (40)

krejtë e lirë kjo t'ishte, e askujë

n'daç t'jetë Krajl a Mbret i huej,

me i bà kurr mà tungjatjeta,

kurr me i là mà pagë e t'dheta:

edhe Flamuri i Shqipnisë, (45)

si fletë Engj'lli t'Perëndisë,

si ajo flaka e rr'fesë zhgjetare,

me u suvalë prap n'tokë shqiptare.

Kur qe ai Knjazi i Malit t'Zi,

Knjaz Nikolla, 'i gërxhelì: (50)

gërxhelì, por belaçì:

na dyndë top, na dyndë ushtrì

edhe del e bjen n'Shqipnì,

për me shtrue këto bjeshkë e vërrì,

shka merr Drinin për s'të gjatit (55)

der' n' Kalà të Rozafatit,

ku ai me ngulë do' "trobojnicën",

do' m' ia vu Shkodrës "kapicën":

me bà Shkodrën Karadak,

mbasi 'i herë ta kisht' là n'gjak! (60)

Ka ndejë Turku e këqyrë haru,

pika-pika lotët tu'i shkue,

kah s'ka Shkjaut si me i qindrue;

se Moskovi e ka rrethue:

ka Stambollën muhasere! (65)

Bàjnë shtatë Krajlat muzhavere

Shoq me shoq, tue shartue zì

-si ata e zeza m'i pastë mb'lue!-

për të buk'rën këtë Shqipnì,

si m'ia lëshue n'dorë Malit t'Zì. (70)

M'kambë Shqiptarët atëherë t'janë çue.

Sa mirë n'armë na janë shtërngue!

T'fortë kanë lidhë nji besë të Zotit,

si të Parët ua lidhshin motit

n'ato kohë t'Gjergj Kastriotit: (75)

me 'i kambë mbathë e tjetrën zbathë,

gjanë e gjallë pa grazhd mbyllë n'vathë,

diku ngranë, diku pa ngranë,

harrue grue, motër e nanë,

sy'n agzot, zemrën barot, (80)

e si ai plajmi me furì,

t'kanë rrà ndesh Malit të Zì,

për t'gjatë t'Cemit n'atë kufì,

ku edhe trimat t'janë përlà:

t'janë përlà Shqiptarë e Shkjà, (85)

ballë për ballë ata tu'u vrà,

fyt-a-fyt, ofshè! tu' u prè:

tue mbetë shakull përmbi dhè,

mish për shpez e kaçubeta,

gjithku kje ajo pika e djalit, (90)

gjithku kjenë sokola malit,

pa kjà m'ta as nanat e shkreta.

Veç se, po, me parzme t'veta

Aty Shkjaut sulmin kanë thye.

Mbasi Shkjaut sulmin kanë thye, (95)

bàjnë kuvend Shqiptarët n'mjet vetit

e 'i fjalë t'madhe çuekan Mbretit:

se jo veç q* Knjaz Nikollës

nuk i lajnë kurr pagë e t'dheta,

porsè as Mbretit të Stambollës (100)

s'duen me i bà mà tungjatjeta,

e se dore duen me i dalë:

se Shqipninë nuk po e kisht' falë

Perëndia për çerkez,

Turq, manovë, likurazez; (105)

por për do sokola mali,

q* "Shqiptarë" bota po i quete,

për ta gëzue këta djalë mbas djali,

der' q* jeta mos t'u shuete.

Turku fjalën e ka ndì': (110)

se ç'asht mbushë ai me mënì!

Se edhe lëshue ç'ka mbi Shqipnì,

gjallë Shqiptarët ai me i përpì!

Por Shqiptari gjallë s'përpihej,

e as me u shkelë, besà, s'po lihej, (115)

kur po i mbushej mendja e vet,

për Shqipnì me bà gajret,

n' dashtë ta mësyjnë Krajl edhe Mbret.

Edhe kështu t'janë kapërthye

grykë për grykë Turq e Shqiptarë, (120)

pa dhimbë krenash tue u thye

si me thye kunguj npër arë.

T'iu dha zjarm atëherë Ballkanit,

Shkjau: kah drote se Shqipnia

Nji herë shkëputë dore s' Sulltanit, (125)

mà s'do t'bite n'kthetra t'tija,

si atij hangër ia kisht' palla:

merr e mësynë m'Turk fulikare,

e si derrat me çakalla

t'janë mbërthye, t'janë kapërthye: (130)

haju, ngaju, çaju, vraju,

m' pushkë e m'top gjueju batare,

gjaku rrëmbè npër rrahe e qare,

e npër fusha e npër gajusha,

der'q* s'mbramit, n'p'r' atë zhumhùr, (135)

zgjedhë s' Turkut pështoi Shqipnia

e duel m'veti si dikùr:

si premtue kisht'Perëndija;

por si dashtë, besà, lum vëllau,

s'do t'kisht' pasë as Turku, as Shkjau. (140)

Se s'ka dashtë Turku lirì,

ma merr mendja; veç un s'dij

Knjaz Nikollës kah gjith kjo zemër

ardhë i paska, q* nën themër

rob Shqiptarët po don me i shtrue, (145)

edhe atë tokë ai me pushtue,

për të cilën vetoi motit

shpata rr'fè e 'i Gjergj Kastriotit?

E q* s'paska dert aspak,

se Shqipnì dhe Karadak (150)

krejt me atë punë po i làte n'gjak?

Zemra i ardhka prej Moskovit!

N'Petrograd Cari i Moskovit

Nji bè t'madhe po e kisht' bà:

m' e ndie plak e kalamà: (155)

se ai natë t'madhe s'do t'kremtote,

se ai kumbarë as krushk s'do t'shkote:

gostë as darsëm nuk do t'ngrifte,

s'do t'u late as s'do t'u krifte,

as s'do t'dilte n'log t'kuvendit, (160)

për pa i hi Stambollës përmbrendit,

për pa këcye mbi post të Mbretit,

me u bà zot i tokës e i detit;

edhe Europës tregun m'ia prè,

mos m'e lanë me shitë, me blè, (165)

mos m'e lanë me çilë kund punë;

por me bà q* ajo përdhunë,

për me çue 'i grimë bukë te shpija,

rob të ngelte n'kthetrat t'tija,

n'ato kthetra me gjak zhye, (170)

mësue gjithmonë n'gjà t'huej me gërrye!

Por, pse ishte 'i skile e vjetër,

si për fjalë ashtu për letër,

mos m'iu gjetë kund nji shoq tjetër,

ai po e dite mirë e hollë, (175)

se isht' do punë me hi n'Stambollë:

se isht'do punë Turkun me e thye,

pa sharrue vetë mbrendë me krye.

Prandej xèn ai me trillue,

m'shpinë Shkjeninë Turkut m'ia lëshue: (180)

m'ia lëshue m' shpinë Shkjetë e Ballkanit,

q* me i qitë këta punë Sulltanit;

me i qitë punë këta 'i herë mà para

me trazime e punë t'pambara,

e mandej vetë prej Rusiet, (185)

si harusha prej pusiet,

me i rà Turkut fulikare,

m'zhbì n'vend, m' e qitun fare;

për pa bà me mend pleqnì,

se me atë punë botën unjì (190)

mujte ndoshta, m' e pështjellë n'zì

Kur ketë punë e ka pleqnue,

ka marrë trimi e n'odë ka shkue,

ka ndejë n'tryezë e asht vu me shkrue,

me u shkrue miqve kah Serbia, (195)

kah Zagrebi e kah Sofia

me lidhë besën shkaf asht Shkjà,

mbi Budin, m'çanak-kalà,

edhe tok këta ndërmjet vetit

mos m'ia dà të keqen Mbretit; (200)

por m'e nxitë, por m'e mërzitë,

m'iu vardisë si 'i ditë për ditë,

herë për shtek, herë për kufì,

tash me peng tash me pleqnì,

por gjithmonë, po, pa kanu, (205)

veç si t'mujnë n'teposhtë m'e vu.

Mbasandej, ky zogu i Shkinës,

merr e i shkruen Knjazit t'Cetinës,

merr e 'i letër, ia angllatisë,

me dredhì tue ia qindisë: (210)

Ti, q* jè qaj Knjaz Nikolla,

falmëshëndet Cari i Rusisë,

se zà t'madh për ty kam ndie

q* jè trim e gërxhelì,

q* jè burrë e kuvendtàr, (215)

me ta drashtë hijen anmiku,

por, me gjasë, kjo fjalë s'isht' gjà;

pse qe ti m'atë rrasë Cetine

më kè ndejë me 'i gjysmë opinge,

e jè bà, po, gazi i dheut, (220)

tue mërzitë miq e kumbarë,

veç e për bukë thatë në gojë.

Mje sa Turku, përbri tejet,

dredhun çallmën m'vetull t'synit,

derdhë shallvarët ai pala-pala, (225)

rrin e ban kokrrën e pallës,

e as m'e pà ti s'mund ta shofish

përmbas kodrës së pilafit

Po a thue, t'la ty kamba e dora,

ase ngjitë jè ndoshta n'rrogë, (230)

jo se hi kè bulk n' e huejën,

q* s'po ndihesh kund për s'gjalli?

Mo', bre burrë, se nuk ka hije

Urtë me ndejë Cubi i Cetinës,

edhe n'shpì me e shkuem ai motin, (235)

tue u ndeshë npër furka t'gravet!..

Po a s'ta mbushë synin Shqipnia,

me ato male të madhnueshme,

me ato fusha të blerueshme,

q* kurrkund s'jè kah orvate, (240)

me ia shkye 'i skundillë për veti?..

M' tè, krah-thatë, e mos rri fjetun!

Pse pa luejtë ti kambë e dorë,

s't' ndihmon Zot as i Shën Nikollë:

Por ti luej, nafaka luej, (245)

ka pasë thanë ai burri i huej;

sa për bukë e për fyshekë,

piqu n'mue, se t'i qes vetë;

edhe kësulën vène n'sy,

se të nget Mbreti i Stambollës: (250)

nuk ta là me t'prekë me pupël -

Letrën kështu Cari e ka shkrue,

edhe mirë e ka palue,

e e ka mbyllë me dyllë të zi;

ia ka dhanë kasnecit t'rì, (255)

me ia çue Knjazit n'Mal t'Zì.

Letrën n'gjì ka qitë kasneci,

ka thekë kambët ai sa mund heci:

ka lanë mbrapa fushë e zalle

kapërcye ka bjeshkë e male, (260)

edhe dalë ka lum e shè:

ka shtegtue për ujë e dhè,

der'q*'i ditë, tue marrun dielli,

në Cetinë ka behë ai filli:

shtjerrë opangat, grisun setrën; (265)

Knjazit n'dorë ku ka dhanë letrën,

me dyllë Cari si e kisht' mbshilë.

Ka marrë Knjazi edh' e ka çilë,

e ka çilë edh' e ka këndue,

tri herë rresht ai e ka këndue, (220)

tri dit rresht edh' e àsht mendue;

mbasandej ai fjalë ka çue

njatij Vulo Radoviçit,

kërkserdarit t'Vasoviçit,

q* me dalë me rà n'Cetinë, (225)

pa këqyrë shteg, pa këqyrun stinë:

me flut'rue si gjeraqinë,

për me u pjekë me "Gospodarin".

Njeky Vuloja Serdari

Kisht' pasë kenë nji trim i çartun: (280)

m'e pasë randë toka m'e bartun.

Pa tè prè kund s'ishte marrë,

pa fjalë t'tij ngarkue s'ishte marrë,

pague s'ishte varrë as gjak,

s'kishte vu nuse duvak, (285)

as s'isht' dà gjyqë a pleqnì.

Pse edhe Turku i Malit t'Zì

po e kisht' pasë shqipe mbi kry',

mos m'e lanë me pà me sy.

-Se edhe 'i punë, ky zogu i Shkinës, (290)

po e kisht' bà m'atë udhë t'Cetinës.

Paska marrë e shi në rrugë

Për tërthuer shtrika nji stugë,

edhe i çueka fjalë tërthores,

q* shka àsht Turk i Cernagores, (295)

mos me mujtë m'e shkapërcye,

për pa là 'i dukat për krye -

Bre! kish' kenë edhe 'i farë burri,

larg e larg me i dajtun turri.

Fëtyra e tij porsi duhia, (300)

syni i tij, tanë zjarm e shkëndia;

vet'llat trashë ngèrthye kulàr,

porsi lesh derrit bugàr;

vesh e m'vesh dega e mustakut,

si dy korba lidhë për lakut; (305)

edhe i mbrrijte kryet në trà:

burrë i atillë me sy me u pà.

Veshë e mbathë e m'armë shtërngue,

kishe thanë se àsht lè drangue.

Se këtè Knjazi fort e dote, (310)

fort e dote edhe e ndigjote;

pse edhe i urtë ai kishte ndodhë,

me ia prè mendja fort hollë.

Prandej Knjazi i çueka fjalë

Në Cetinë për ngut me dalë. (315)

Edhe Vulja bjen n'Cetinë,

pa këqyrë shteg, pa këqyrun stinë,

tue flut'rue si gjeraçinë.

N'atë Cetinë kur Vulja zbriti,

atè Knjazi mirë e priti, (320)

mirë e priti e n'odë e qiti,

i qiti duhan e kafe,

edhe nisi kështu t'bajë llafe: -

Ku jè, Vulo, eh kopilane!

Se ti ujk, po, né na u banè, (325)

ke s'po duke kah Cetina,

ku kè miq e probatina,

q* s'të ndërrojnë me sy të ballit?

Po, a kè mujtë? a kè farë hallit?

Si po t'shkon n'Vasoviq moti? (330)

Për jetë tande ! si do' Zoti,

merr e i thotë Vulo Serdari;

pse sivjet, lum "Gospodari",

nuk ka pasë toka valigë,

e ka ardhë nji kohë e ligë, (335)

sa nuk dij si ka m'iu bà,

për me pështue do rob e gjà,

pse edhe buka asht tue na lànë.

Hajt, eh qè'! Knjazi i ka thanë.

Se s'po gjenë cubi me ngranë. (340)

Se s'po gjenë skyfteri mish.

Se ti e nxjerrë korën dy fish!.

Mjaft t'i biesh ndo'i vendit prè,

se po e ban me lopë e qè,

sa me mbajtë njerztë e kujrisë, (345)

jo se mà gjindën e shpisë.

A din shka, Vulo Serdari,

ndiej shka t'thotë ty "Gospodari":

pështilli bashkë nja disa cuba:

t' idhtë si gjarpni ndër kaçuba, (350)

t'lehtë e t'shpejtë si gjeraçina:

edhe lëshoj ti kah Vranina,

për me vrà ata e për me prè,

për me djegun gur e dhè,

mbrendë tue vjedhë e tue plaçkitë, (355)

tue grabitë e tue robitë,

n'daç me natë e n'daç me ditë;

se un prandej të kam çue fjalë,

der' n'Cetinë nji herë me dalë,

pse dishka mue tash m'ka këcye, (360)

prap me Turk me u kapërthye:

prap me Turk, po, na me u vrà.

Pse edhe as hije, thom, nuk kà,

urtë ma ndejun Turk e Shkjà.

E kështu, tue ligjërue, (365)

krye më krye tue bisedue,

hollë e gjatë e ka qortue,

si me u sjellë e si me u mprue,

për m'e là Vraninën n'gjak.

E si vesht janë marrë me fjalë, (370)

Knjazi n'bukë atè e ka ndalë,

edhe falë i ka do pare;

e i ka falë nji "xheverdare",

krejt n'argjand kondakun ngrì,

mos m'e gjetë shoqja n'Mal t'Zi: (375)

m'e drashtë vjerrun në sërgjì,

jo mà n'krah të nji luftarit,

jo mà n'krah t'Vulo Serdarit,

q* isht' me brè hekur me dhambë!

Atëherë Vulja àsht çue në kambë: (380)

ka bà Knjazit "tungjatjeta",

edh' àsht nisë malit përpjeta,

udhës me mend ai tue përblue,

si Vraninën me shkretnue,

Knjazi ashtu si e kisht' qortue. (385)

Kange e Dyte

Oso Kuka

Avdi Pasha , sundimtari i Shkodres , ankohet per mizori e rrenime , qe po kryente Vulo radoviq-i ne Vranine. Pasha "turcelit, i vete i pa djale , pohon se s'gjen nje burre shqiptare per t'i dale perballle Malaziasit. Oso Kuka , shkodrane , veshtron fjalne e Pashes , por s'duron kur ky thote se Shqiperia kishte mbete ne vasha. Provon se Shqiperia kishte akoma djelm e djelm si Zana , te gatcem me deke kurdohere t'i lype Mbreti, Atdheu , Kanuni, Besa e Feja.

Zot , c'ka thane njaj Avdi Pasha

paska mbete Shqipnia n'vasha,

qyshe se s'leka mbrende nje djale

n'ate Vranina mue sot me m'dale,

n'ate Vranine , n'ate t'zeze terthore

ku mbe'n djerr sa toke gratcore

ku mbe'n vithnat pa bageti

vec prej cubash t'Malit t'Zi

q* po vrasin djelmte e ri

q* po marrin lopet me vica

q* po presin dhente me ogica

q* po djegin kulla e stane

e po thajne kaq zemra nane!

Eh! po , Knjazi ke Cetina

ka leshuer cubat kah Vranina

Per me djegungur e dhe'

vec si t'nise degane me ne;

pse dushmani asht tue ndersy

toket e Mbretit per me i mesy

per me i mesy e me i rremby'.

Nji djale n'voter t'misha lla

pace m'ia lane t'amen me fsha

pace m'ia lane motren me kja;

t'mjeren moter , ehu! Pa vella,

e n'Vranine un kjece tu e qitun

cubat Knjazit per m'ia pritun

Por mue djale nuk m'ka qillue;

e n'Shqipni nji djale drangue

t'cilit mos t'i dhimbset jeta

per Daulet e trojet t'veta

fort kerkova e s'mund gjeta

Keshtu ankoi Pasha turceli

Oso Kuka paska ndi:

paska ndi , po , e kenka idhnue

m'sylah doren paska cue

me qite n'Pashen ka mendue

Por i urti kurr nuk ngutet

prej burrnise e jo prej tutet

prandej osja ndali doren

e as m'e xjerre s'e xuer mizoren

n'flete t'sylanit catallue

vec pa i fole s'mujt' me u durue:

Avdi Pashe , tha , me kadale!

Mos e thuej dy here ate fjale

se , per Dine e per Imane

t'baj q* t'kjaj e zeza nane!

T'baj q* t'kjaj pa "exhel" ty nana

pse n'Shqipni ka djelm si Zana

q* per Mbret e trojet t'veta

nuk u dhimbset gjaja as jeta;

e ku lype Mbreti e i lype Shqipnia

keta ma t'paret jane n'fush t'mejdanit

keta ma t'rrepte jane n'balte dushmanit

jane celik per the t'taganit.

Marre vetit kurr s'i lame!

pa kesule n'krye pa opange n'kambe

na per Mbret e per Atdhe

per kanu , per bese e Fe,

s'druem me ra nder pre te thyeshme

s'druem me mesy kalate e rrembyeshme

e kahdo q* t'bjere Shqiptari

shkon rrufeja tu' e ndeze zhari

pushke e bese pse na i la i Pari

e ti tash vjen na thue

se n'Shqipni nji djale drangue

q* per Mbret e trojet t'veta

nuk i dhimbet gjaja as jeta

fort kerkova e s'mund gjeta....

Por s'ke faj: pse zani i zi

ai ka dale , po , per shqipni

qyshe se erdhe Pasha turceli

cese edhe t'huejve sot Shqiptari

qiri n'kambe do t'rrije qyqari

si punue ne s'na ka i Pari

Por po i lame tash na keto fjale

Ne Vranine , qe , un jam tue dale

cubat Knjazit me t'ia ndale

Vec t'i lypi un dyzet vete

dyzet vete , po , djelm te lete

q* te desin ku t'zatesin

si mund t'lejne vec e n'Shqipni

a po t'ap besen e Zotit

se pa u djege un n'flake t'barotit

s'ka me u leshue per t'gjalle Vranina

Avdi Pasha kenka cue

Osos doren ka shtrengue

aferim , bre, ti Oso Kuka!

Se ty t'thote fjala edhe duka

q* ke le nji sokol malit.

Zgjidh ku t'jete , po , pika e djallit,

edhe del ti n'ate rranze boke

n'ate Vranina , ku t'zezat loke

q* kane mbelue , ehu ! djelmte e ri

q* kane kthye rejat n'gjini

jane tue t'prite si drita diellin.

Foli Pasha. Buze s'Cukalit

n'krye t'javes dielli kur u cue

per me shndrite mbi kobe t shek'llit

ku u perbuzne shuen e drejta

Qafes s'Kalase , qe , ceta e Osos

po merr rrugen kah Vranina

Cete e vogel , por kreshnike

dyzet vete ma s'jane me t'njelun

djelm te zgjedhun n'mal e n'verri

jo per duke e per pashi

por per zemer e trimeri

Oso Kuka u ka pri

Oso Kuka , i rr'fe prej qiellet

shoq nuk ka kah vrane e kthiellet.

A she ' i here , ka i bje' sokakut

se c'm'i bajne t' t'gjith tungjatjeta!

se c'permendereshem xheverdarja

m'i flakon mbi sup te krahit

si ajo rr'feja n'ate t'thellimit!

N'flete t'sylanit- fole bollash-

catalue i ka kuburet

t' mendereshmet motra t't'idhte taganit

q* ndermjet u rri kercnue

veshe e mbathe e n'arme shtrengue

shtatin div, e sy'n si zgjeta

Oso Kuka n'jelek t'arit

pash e m'pash po i bjen pazarit

Ngjite mbas tij vjen shpata e dekes

Soko Tona i Gurit t' Lekes

Soko Tona si Valbona

larg permende n'keto male tona

si per buke n'shpi t'tij te ngraneme,

si per pushke e bese te dhaneme

Thone se i ka nja tri nishane

tri nishane me firmane

per sherbim q* i baka Mbretit

ketej e andej valen e detit.

Mbrapa i shkon qa' i biri i t'mirit

Taro Pellumbi i Jegumirit

Mandej vine dy re mizore

du djelmoca prej zagore

Kacel Doda e Kerni Gila

rritun si moce e karajfila.

Ehu! bre Oso , Oso-rr' feja

c'kane me t'name dy vasha t'reja:

c'kane me t'name dy bija nane

n'ato mrize e n'ato stane

kur , kercunat , kane me ndi'

se ke zgjedhur dy dhandrra t'ri

me i perpjeke me Mal te Zi.

Po a thue e njeh njate kime-zi

q* e ka ballin si sini

q* e ka synin si duhi

q* i ka shat'llat si nji ari ?

Ai asht Coku i Mar'Kole Dinit

prej Kabashit t'Dukagjinit

trim i cartun , trim si Zane

i pa tate edhe i pa nane

dy gur njite , thone , s'i ka lane

Per mbas ketij vjen ceta tjeter

do ma t'ri , do prap ma t'vjeter

por t'gjith moce me trimeni

Me trimeri e bujari

vec per duke e per pashi

dane ma n'shej njaj Jup Qehaja

Galo Keqi e Sinanaja

Vuksan Gjeli e Met Zeneli

e nder t'gjith -porsi hylle-drite

Preng Markola prej Mirdite

lype per pushke ky e per pleqni

e'merr prej shkodre e n'Peshkopi

Veshe e mathe e m'arme shtrengue

thue se krushq po duen me shkue

nja mbas nj'i po i bien Pazarit

si ajo re , q* prej Tivarit

ngjitet zi terthor ' vetona

per me shkrepe ndokahe t'e vona;

edhe kapen m'ate breg Buene

ku n'nji lunder e rretuene

Vend n'ate lunder t'gjith kur zune

rreqase asht lundra e veli u nde

edhe nise asht porsi re

tue ca valen nper Liqe

tue ca valen kah Vranina

ku pa bate nam Cetina.

Kange e trete

PREJA

Epizod i thekshem i vrases se Avdi Hises , te cilin e motra e vajton permallshem. Ne vaj kjo porosite zogun e zi te lajmeroje Shqipnine per kobin e asaje dite. Oso Kuka ndigjon vajtimin dhe vendose te ia ktheje ndren Shqipninse.

Valle , kush din mue me m'kallzue

pse kjo qyqja , zog i true

si mos kurr asht tue vajtue

n'ate Vranine , n'ate t'zeze krahine

n'breg t' Liqenit n'ate kodrine?

A mos kjane hallet e veta

perse zi i shkon moti e jeta

bi as bije pa rrite e shkreta?

Qyqja vehten s'asht tue kja

bir as bije pse e mjera s'ka

por po kjane ajo nji moter

q* ka mbete sot qyqe n'voter

sot si kepute i asht kulmi i shpise

kjane qate motren e ati' Avdise!

Jo , po asht vra, thote , Avdi Hisa

mriz kah bate nen dy lisa

nen dy lisa n'mal Vranines

e vrau Vulja , i biri i shkines!

Njeky Vulja , i trim drangue

n'ate Vranine fort asht rendue

nuk len kale , jo , me shtegtue

nuk len , cike , jo , me u fejue

ke po i vret ai djelmt e rin

ke po kthen nuset n'gjini

ke po i kthen nanat ne zi

Edhe u cueka , zogu i shkines

me trembedhete cub t'Cetines

me mesy mrizet e Vranines

po i isht'kene kandun mishi i dhise

edhe u ndeshka n'mriz t 'Avdise

Qaj Avdi vrik piskati

ndalo , Vulo , mustak -gjati!

Ndalo Vulo me caruqe

pse s't'i leshoj , jo dhite e kuqe

per pa e la mrizin me gjak

s'ruej un dhi per Karadak!

Edhe e drodh t'zezen breshane

q* e kisht'pase moter e nane

kinse i mjeri , zgjarm me i dhane

por prej Zotit s'kisht' kene thane

perse i shkrepi n'dore 'breshana'

shi kur dashte s'po t'ia kisht'nana.

Po , por Vuloja i terbue

q* per pushke ishte gatue

m'" karajfile' iu shtrengue

dekun n'toke e la pushue

Edhe u turr m'te i patenzoni

(shka as atij s'epte zakoni)

e ia zdeshi xhamada'n

e ia zuer edhe taga'n

e ia muerr pushken e gjate

si nder burra s'asht zanate

mendej dhite i ven perpara

edhe u ngrahe nper rrege e ara.

Fort po nget capi i Vranines

fort po e ndjek cuni i Cetines

fort po kjane nji e bija Turkines

fort po kjane e fort po fshane

dekun n'vig kah sheh te vellane

-Kur ka dalle qaj ylli i drites

o vellau i em , o vellla

mbi ato suka t'Podgorices

o vellau i em , o vellla!

ti m'ia vune pushken krahit

o vellau em , o vellla!

edhe m'dole n'dere te vathit

o vellau i em , o vellla!

e m'ia lshove zanin skjapit

o vellau i em , o vellla!

me i leshue podit e livadhit

o vellau i em , o vella!

me i leshue m'uje -m'ate uje t'Moraces

o vellau i em , o vella!

me i mrizue ke ai lisi i rrashit

o vellau i em , o vella!

Qyqja motra tue t'kundrue.

o i vellau i em o vella!

porsi lisi me dege prarue

o i vellau i em , o vellla!

lis me maje te lulezue

o vellau i em , o vella!

rrite e mjera tue u mendue

o i vellau i em , o vellla!

se me ce vashe ty me t'fejue

o vellau i em , o vella!

por qe Vuloja, i drangue

o vellau i em , o vella!

me toke t'zeze ty t'ka martue

o vellau i em , o vella!

arme e petka tue t'shkretnue

o vellau i em , o vella!

nane e petka tue t'zezue

o vellau i em , o vella!

t'zezat qyqe tash kendojne

o vellau i em , o vellla!

nane e moter t'u ndihmojme

o vellau i em , o vellla!

Tash kendon nji zog i zi

o vellau i em , o vella!

kah t'flut' roje neper Shqipni

o vellau i em , o vella!

kurr ket pune un s'e kam ndi

o vellau i em , o vellla!

se ka mbete kund gjak pa u kthye

o vellau i em , o vella!

a me pare ase me krye

o vellau i em , o vellla!

vec ka mbete njaj gjaku i Avdise

o vellau i em , o vellla!

qyqja motra , vaj , e Avdise!-

Keshtu vajton te vellane Turkina

e ndjeu lL'qeni edhe Vranina

edhe e ndjeka ai Oso Kuka

vaj'n e ndieka e m'kambe u cueka

-Hani djelm! e iu vrafte buka!

Eh iu vrafte buka e Dauletit

eh iu dhaca ujet e detit

po s'u muer sot gjaku i Avdise

po s'iu kthye ndera Shqipnise.

Cou , bre Soko , e mund ti xame!

T'mos t'i mbajme cubat me vjame

t'mos t'i lame cikat me name.

Proh! ti , o Zot , kur na jane cue

mbathe e zbathe s'i kane qillue

e i kane rrokun armet shqiptare

njato"letina" e "xheverdare"

Njato t'bardhat n'za "breshana"

e i kane ngjite njata tagana

e i kane vu njato calina

se c'ushtime ka marre Vranina!

Porsi kur ndokush t'i nguce

dalin grethat , jashte biruce

njashtu turr per dere t'kaushes

djelmt e Osos rrajne drejt fushes

ku kisht' krise e zeze potera

motra e Avdise ku kjate e mjera.

Shoqi shoqin nuk po e pritka

por secili vrap po njitka

thue se t'parit q* do t'veka

petku cohet do t'iu preka,

e jo ma se po i pret deka!

S'asht tue e drashte , jo , kush rrezikun

kah per gjurme po ndjek anmikun

vec se i lengon secilit zenra

ke ma e lehte s'i ndodhe thembra.

Syte u qesin flake e shkendija

kah t'frigueshem si duhia

q* kalon me t' rrebte zhumhuer

fushes i bjen kryq e terhuer

n'dore tue mbajtun pushket arbenore

q* u flakerojne neper terthore

porsi rr'feja n'ate mizore

Si ' i langue, q* , dale me gjue

endet malit pa pushue

der'sa t'jete per "ere" pa u vu

djelmte e Osos njashtu ngasin

vec me cuba si mund t'hasin

S'gerset, jo , nji pylle ma teper

kur merr zgjarr ndo'i majes s'eper

si gerset Vranina e shkrete

sot q* i bien Shqiptaret e le 'te

vrap tue nga poshte perpjete

thue se kambeve u kane vu flete.

Kur, qe , krisi i "xheverdare"

n'breg t'Moraces nder do zhavare

n'breg t'Moraces drejt Bjelopoles

krisi pushka e Preng Markoles

Prng Markola prej Mirditet

nder shoke t'vet porsi hylle dritet

i pau cubat ai ma i pari

ke po mbajshin kah Ponari

Ah! kadale , bre, zogu i shkines

se s'ia merr ti gjane Vranines,

me kene vete Knjazi i Cetines!

Preng Mirkos i vikatit

m' " xheverdare" edhe i ndie gati.

Krisi pushka , atehere batare

Krisi " letine" e " xheverdare"

edhe ushtoi duhma e "breshanes"

me u dridhe femija n'zemer t'nanes.

E pse trimi n'trim si t'hase

e n'log Zanash si t'kerkase

si t'kerkase pushka , or vella

rralle pa gjak , se mujne me u da.

Paploviqi ketu edhe u vra

Paploviqi u vra n'pushke t'para

ka' u grahe dhive neper ara.

Kur pau Vuloja se shoku

i kje vra e se pataloku

per te s'isht' nji vend bejlegut

i leshoi dhite edhe u nis bregut

Me dore , burra!- sa i mujt' zani

briti Osja atebote si luani

edhe n'shpine ai zhgjete ia leshue

me djelm t'vet , porsi i terbue.

A ke pa ndo' i here per seri

se si , kur t'u bjere skyferi

hikin pulat nper kacuba?

Njashtu atebote , kinke ata cuba

Hinke cubat posi zgjeta

kush n'teposhte, kush ka perpjeta

vec se Vul'ja , cue dollamen

ai aq shpejt s'e nderronte kamben

kisht' kene trim , eh i basha gjamen!

Por shka? sot s'i eci e mbara

Pse edhe i shoq ia fiku Tara

Tara Pellumbi i Jegumirit

i ra krese shi njaj ma t'mirit

njaj djalocit prej Zacirit

tue e leshue dekun m'do gjeth firit.

Deh! moj Zane , ma thuej nji fjale

ku e ka Osja edhe nji djale?

ku e ka Osja ate Kerni Gilen

q* s'ia daje kund "karaifilen"?

A theu ti , pse ndodhi i ri

a pse e dij q* per te n'shpi

rreh nji zemer plot dashteni

ndoshta sot po i dhimbset jeta

e rrin mshehe nder shkorre e mbreta?

Nuk asht mshehe , jo , Kerrn Zagorja

Kerrn Zagorja- re mizorja

por asht ndeshe ai me Jovanin

n'breg t'Moraces , tue nda mejdanin

Desht ky Jovja ' i her me hikun

por per vrap s'kisht'pase kerkicun

prandej shoket e lane mrapa

t'cilt po hikshin me t'medhaja hapa.

"Urra!" m'shpine , ate bote bisha

iu leshue Kerrni neper plisha

neper plissha e bregut t'uj't

m" karajfile" m'nja tu' e gjuejte

m'nja tu' e gjuejte por vec per ane

gjalle me dore dote m'e xane

Por me dore nuk xehej djali

pse kisht' kene nji sokol mali

kisht' kene Shkaju , po , me tri zemra!

Tek e ndjeu Kerrni te thembra

e hodh pushken m'nji ferrmane

edhe xuer ai t'idhte taga'n

q* kisht' fike ma se nji nane

e t'u dredhe ka i zagornjani

keshtu po merr e i thote Jovani

mos t'rreje mendja , or trim i ri

se e koris Malin e Zi

tu t'ra n'dore si nji baxhi

por n'je i armeve e n'je Shqiptar

e per n'je ndopak bujar

zi' r'tagan , e n'kjofte gjykue

n'bejleg kryet shkurtoma mue

Vrik qaj Kerrni na i ndei gati

na i ndei gati dhe i piskati

si taga'n , si pushke te gjate

jam Shqiptare e i kam zanate

edhe cubi i Malit t'Zi

s'ka per t'm'mesue bese e burrni....

Por merzite mbasi asht jeta

Me cubni e me pune t'shkreta

ah ti ketu ke mbarue

Kerrni Gila pse m'thote mue

edhe xuer taga'n prej millit

c'ka flakerue m'ate rreze di' llit!

E si pushken n'toke e uli

balle per balle Jovos i duli

-Or Shqiptar , q* tash n'e vona

tue perbuzun Fe e zakona

vec mbas shpinet mesyne anmikun

hec e shih si dredhe celikun

Kerrni Gila e njaj Jovani

shih si dahet , bre , mejdani!

N'balle t'shosho' it ata si u gjeten

kryq tagabat i zateten

e si t'ishin flake e agzot

lum e lum per t ' Madhin Zot!

se c'filluene me vrigellue

si dy rr'fe, ehu! tue flakerue

Shkrepshin shkendija ndaj perpjete

porsi n'kullme prej hek'rit t'zete

n'ajt taganat ka' u perpiqshin

kryet sho'sho'it ata ka ' i ndiqshin

Djerse e gja xu me kullue

por s'xu asnjani me u ligeshtue

mu ' ma fort erdh t'u terbue

Kur varrohet n'mal nji ari

a me pushke a m'hekur t'zi

jo vec se prej shimbes s'topitet

por ma teper vjen e nxitet

edhe mesyne n'furi t'terbueme

me gjak t'vet armen t'ritueme

njashtu atebote ata dy trima

t'shpejte kah dora si vetetima

t'rrepte ka e sjellmja porsi rr'feja

merrshin turr e me fuqi t'reja

teu terfellueme e tue kercnuem

shkumbe e gjak prej gojes tu' u shkuem

Kur ia behe , qe , n'ate fushore

Oso Kuka , rr'fe mizore

kah po kthte asajta n'shpi

me dy rob edhe me dhi

q* kisht' marre prej Malit t'Zi

Oson Kerrni kur e pa

disi marre atebote i ra

ke nene s'kisht'pre anmikun

prandej con te prehte celikun

edhe e sjelle me kaq furi

q* t'kisht' ndeshe n'cub t'Malit t'Zi

fille per gjyse , thom , kje tu'e pre

Por jet-gjate cubi kish le

pse ndermjet taga'n ia qiti

me te deken edhe e priti

Kur taganat jane zatete

fort shung'lloi Vranina e shkrete

Edhe u keput'n t'dy prej mjedisit

si t'ki'n kene dy kande lisit.

"Jam ndermjet!" atebote vikati

Oso Kuka edhe u ndie gati

U ndie gati me i shkatrreu

pse me dore kjne t'u pushtue

"Trima , mjaft pask'ni luftue

diku vec nuk ka kene shkrue"

-zuni Osja atehere me u thane-

"Diku shkrue vec nuk ka kane

njani tjetrin deke me lane...."

Pra , ti cubi i Malit t'Zi

prehi kambes e dredho n'shpi

e thuej nanes e nuses s're

(per n'i pac ti kund n'ate dhe)

se per s'dyti sot ke le

Jem' tue t'fale , po , n'kete dite t'sotit

pse , me gjase , si kenke rodit

por kete fjale shokeve m'u thuej

t'mos u rraje njaj Cari i juej

se sundon mbi ne kurr Nika

per pa mbete Shqipnia n'cika

Ndoshta t'dame ne jeme nder veti

por ku ne t'na lype Mbreti

por ku Shkjaut t'na ngjase n'vend t'Pareve

per ket bese , fara e Shqiptareve

turk e i k'shtene-merr vesht, or djale-

kane me u gjetun krejt me'i fjale....

Keshtu tha Osja, Atebote Jovani

nja as dy ma nuk ia bani

por si ia lidhen varret e shtatit

rroku pushken e u nis hspatit

lum! e lum! po , kopilani

pse iu keput n'ate dite tagani....

U nis shapti per Cetine

e Oso Kuka per Vranine

per Vranine . ku kendonte Zana

ke bje dielli e ke marr hana

Oso Kuke ma nuk ban nana

as n'Beglere as n'Kapitana!

Dramaturgjia dhe PubliçistikaNjë vend të vëllimshëm në krijimtarinë e Fishtës zë dramaturgjia. Ai shkroi drama, drama lirike (melodrama) dhe tragjedi. Në dramat dhe tragjeditë konflikti është i ndjeshëm. Tonet që i përshkrojnë janë ato heroike. Personazhet dhe karakteret arrihen të skaliten. Në dramat lirike dialogu është më tepër mjet organizues i jashtëm sesa element ndërtues i brendshëm që t'i japë mundësi zhvillimit të veprimeve dhe ashpërsimit të konflikteve. Përsa i përket mjeshtërisë artistike, zotërojnë po ato cilësi që i mishëron edhe krijimtaria poetike. E gjithë dramarturgjia e Fishtës është e shkruar në vargje. Tema e atdhedashurisë është në qendër të pjesës më të madhe të veprave: në dramat "Odisea" dhe "Kthimi i Uliksit në Itakë", në dramat lirike: "Shqyptari i qytetnuem", "Shqyptarja e qytetnueme", "Jerina ose Mbretëresha e Lulevet", e sidomos tragjedinë "Juda e Makab", e cila çmohet si vepra më e mirë dramaturgjike e Fishtës. Tema biblike, e pastrimit shpirtëror të njeriut në luftë me veset për hir të virtyteve dhe të amshuesmërisë së qenies njerëzore është në qendër të dramave lirike. "Baritë e Betlemit", "Luigj Gonzaga". Tema e padrejtësive shoqërore është në qendër të tragjedisë "Hajria" ku mbizotëron realizmi, fryma demaskuese ndaj klasave të pasura.

Një lëndë prej qindra faqesh përmban proza e Fishtës. Është një prozë e frymëzuar, ku lirizmi krejt natyrshëm ndërthuret me humorin, satira me groteskun. Shtresat e fjalorit janë më të larmishmet. Bashkëjetojnë fjalët, shprehjet, ndërtimet sintaksore krahinore me arkaizmat, barbarizmat, zhargonet, me fjalët e shprehjet e latinishtes, të gjuhëve moderne, perifrazimet, citimet etj., etj. E pasur në llojet e lëvrimit është publiçistika. Për patetikën e fuqishme, argumentin, kritikën shëndoshëse si dhe stigmatizuese dallohen shkrimet me temë shoqërore.

Në shënjestër ai vë dembelizmin, përtacinë, indiferencën e shtetasve të shtetit të ri shqiptar, por edhe lakminë ndaj kolltuqeve, grykësinë ndaj privilegjeve, prirjen regresive ndaj aziatizmit si dhe imitimin banal ndaj perëndimores. Ai bënte thirrje që në krye të shtetit të vinë njerëz të kulturuar, atdhetarë, vizionarë largpamës të shtetit e të kombit. Fishta është edhe polemist i fuqishëm, ai polemizon me pena të shtypit vendës si dhe me ato të letrave të huaja. Merr në mbrojtje kulturën, dinjitetin, pastërtinë shpirtërore të kombit. Në polemikat nuk mungon kurrë argumenti bindës autentik, si dhe shoqërimi i tyre me argumente nga filozofitë e ndryshme, shkencat shoqërore e natyrore, por edhe vërshimet patetike ku shpotit, tall e dermon pa mëshirë kundërshtarin. Të njohura janë dhe ligjëratat e Fishtës, ku mbizotëron fryma solemne dhe argumentuese.

Publiçistika

Për vlera të rralla artistike, për frymën objektive e shkencore, shquhet prova eseistike e Fishtës. Një model i përkryer në llojin e vet është reportazhi. "Një udhëtim në Turkinë e re". Njohës i thellë i botës shqiptare, adhurues i saj gjer në kult paraqitet ai në parathënien kushtuar "Kanunit të Lekë Dukagjinit" të Shtjefën Gjeçovit. Njeri me kulturë të gjerë e pasione të mëdha na shfaqet në esetë për Gëten, për arkitekturën, muzikën etj.

Në trashigimninë e tij kanë mbetur edhe qindra faqe të epistolarit, dorëshkrime të ndryshme.

Fishta duke qenë njohës i latinishtes, greqishtes së vjetër, italishtes, frengjishtes, gjuhëve sllave, në disa prej të cilave edhe krijoi, duke qenë njohës i përkryer i shqipes që flitej në viset e Veriut, si dhe i traditës letrare shqiptare që nga Budi e Bogdani, dha shembullin e tij se si mund të sillen në kulturën vendëse thesaret shpirtërore të njerëzimit. Të freskëta e trasparente janë përkthimet nga poezia e Silvio Pelikos, Aleksandër Manxonit, Metastazios etj. Shembull për përkthyesit e Homerit, përgjithsisht të poezisë antike e asaj klasike mbetet Kënga V (fragment) e "Iliadës", përkthyer prej tij. Frymën e lashtësisë heroike, madhështinë e heronjve dhe të betejave ai i mishëron në kompozitat burimore të shqipes, në fjalët e ralla të të folmeve të saj, në brumin e gjallë të shqipes. Tepër kërkues e i saktë është edhe në përkthimet e Kanconiereve të Petrarkës. Fishta përshtati në shqip edhe komedinë "i sëmuri për mend" dhe "Dredhitë e Patukut" të Molierit, përshtatje që shquhen për kolorit e pasuri gjuhësore.

Me veprën e tij të gjerë dhe komplekse Fishta pasuroi ndjeshëm në radhë të parë poezinë, por, gjithashtu, letërsinë tonë dhe kulturën në përgjithësi. Vepra e Fishtës ndikon gjithnjë në zvillimin e letërsisë me vëllimshmërinë e saj, me llojshmërinë e gjinive, me pasurinë e mjeteve të shprehjes, me autencitetin e saj. Ajo ka meritën e veçantë të ketë prekur terrene që deri atëherë, dhe më vonë mbetën të paprekura në letërsinë tonë. Ai ka, gjithashtu, meritën tjetër se kultivoi për herë të parë edhe me mjeshtëri të lartë shtresa gjuhësore të gjalla deri atëherë të pashfrytëzuara. Prandaj ndikimi i tij në letërsinë tonë është i madh ei shumllojshëm.

Patër Gjergj Fishta - gjeniu pa varr

Shekulli i XIX-të po u avitej grahmave të fundit. Luftrat që i patën shtrirë tentakulat e tyre rrëmbyeshëm mbi Ballkan e qenë afruar deri në Vienë me qëllim paranojak pushtimin e gjithë Europës, ia thithën nga trupi Perandorisë Osmane gjithë gjakun dhe energjinë e saj. Kësisoj truri dhe trupi i perandorisë dikur të përbindëshme u plandosën për tokë e bashkë me to u thanë edhe tentakulat e saj rrenimtare !

Ngjarjet sa vinte e rrokulliseshin shpejt. Ushtria turke u thye përfundimisht në Plevna dhe Rusia e detyroi Turqinë ta firmoste traktatin e Shën Stefanit. Si humbëse, Turqisë iu desh t'ua njihte, veç Bullgarisë së madhe me gjithë Maqedoní edhe autonominë Bosnjes e Herzegovinës.

Nga ana tjetër Greqia, për fitimin e pavarësisë të së cilës gurë themeli qenë bërë trimat arvanitas gjysëm shekulli më parë, mbasi e hodhi lumin u bashkua asokohe me tufën e çakenjëve sllavë që orvateshin të rrëmbenin sa më shumë toka historikisht të banuara nga shqiptarët.

Pikërisht, në këto kohë të turbullta, Kombit Shqiptar i dilte një mbrojtës i denjë, Patër Gjergji Fishta. Jeta e tij u shtri mbi kapërcyellin e vështirë të dy shekujve.

Kombi ynë, duke e pasë ruajtur në shekuj vitalitetin e tij, kish mbijetuar. Jetonte vërtetë, por jo i inkuadruar në atë strukturë shoqërore-ekonomike që quhet shtet. Ky koncept, abstrakt për shumëkënd, madje deri edhe për mëndjet e ndritura shqiptare të asaj kohe, ishte ende i pakristalizuar. Disa rilindas e përfytyronin shqiptarin në suazën e një protektorati. Të tjerë e mendonin kombin tonë të bashkuar në një kanton. Pikërisht në këto rrethana tejet vendimtare për kombin tonë, kur e ardhmja e tij ish e rrethuar nga një mjegullnajë krejtësisht e turbulltë edhe kur Bismarcku Shqipërinë e shihte si " një shprehje gjeografike" duke shtuar edhe "... shqiptarët as gjuhë të tyre të shkruar nuk kanë …", Patër Gjergji, duke i peshuar edhe drejtëpeshuar të gjithë këta faktorë, u bë njeri nga nismëtarët e Kongresit të Manastirit. Ai e kuptoi drejtë se Turqit e Rinj donin përkrahje e prandaj ata, me Hyrrijetin, lejuan për herë të parë mësimin e gjuhës shqipe si gjuhë të dytë në shkollat fillore si edhe ruzhdijet, (por shqipe e shkruar me shkronja arabe). Tek personi i tij u ndërthurën madhështíja e tij parashikuese me patriotizmin e mirëfilltë. Ai e shihte qartë se nuk kishte si të bashkohej kombi ynë në një shtet të mirëfilltë kur gjuha e tij shqipe të shkruhej me "kirilicat" e Kirilit apo me "krrabat" osmane që për më se 500 vjet u kishin ngecur në fyt shqiptarëve! Zgjedhja e tij si Kryetar i Komisísë së Alfabetit Shqip flet qartë për ndikimin e madh bindës që ai pati ndër pjesëmarrësit e Kongresit. Pra, Patër Gjergji, lojti rol kryesor, duke u bërë pjesë e rëndësishme e asaj kryeure që lidhi Rilindjen tonë Kombëtare me Pavarësinë e Shqipërisë, në atë kapërcyell shekujsh !

Lidhur me autoritetin e padiskutueshëm patriotik të At Gjergjit, ia vlen që në këtë kontekst, duke iu referuar pikërisht viteve kur shkrimi i shqipes me germa latine u bë një realitet, të sjell edhe një kujtim timin personal, që mbresë të pashlyeshme ka lënë tek unë. Ishte viti 1954. Kishim vajtur së bashku me nënën t'i bënim një vizitë Hafëz Ali Korçës. Në bisedë e sipër fillon Hafëz Aliu dhe na flet se ç'fatkeqësi kombëtare ishte përndjekja e dhunëshme që regjimi komunist po i bënte Klerit Katolik të cilit ia kositi kokat më të vyera të tijat. Përmëndi shumë syresh si Dom Ndré Zadêjën, At Vinçens Prendushin dhe të tjerë. E pastaj, mbas një pushimi të shkurtër, mori frymë dhe shtoi (pak a shumë tekstualisht): " …këta (komunistët), nuk kanë as fé dhe as atdhé. Të kish qenë gjallë Patër Gjergji, as para tij nuk do të stepeshin e do t'a përdhosnin e t'a zhduknin. …Ç'përbindësha që janë…" Pastaj heshti. E pashë se u përlot e nuk fliste dot. Mbas një pushimi shtoi: "E kam dashur dhe respektuar pa kufi për vlerat e tija të pashterëshme si edhe për atdhetarizmin e tij… Me këmbënguljen e tij gjuha jonë e lashtë gjeti sintetizim të shkruar… Nuk kam si t'a harroj me sa dashuri më përqafoi dhe më përgëzoi, (kur qemë takuar shumë vite më vonë), që në demonstratën e madhe të Korçës më 1910 kundër shkruarjes së gjuhës shqipe me shkronja arabe, unë bekova shkronjat latine të abecesë shqipe të Kongresit Manastirit dhe thashë edhe një lutje për to…"

Edhe sikur aktiviteti patriotik i Patër Gjergjit të qe ndalur në nëntorin e 1908-ës, aq sa kish bërë Ai për kombin e Tij deri atëherë, mjaft do të ishte, që emri i Tij të shkruhej me gërma të arta.

"Gjuha shqipe vojt kah perëndimi", kish thirrur atëbotë Patër Gjergji … dhe kish pasur të drejtë sepse me veprën e Tij realizoi aspiratat mbarëshqiptare, realizoi edhe ëndrrën e Naimit të madh që kërkonte "diellin që lind andej nga perëndon".

Por për Të nuk kish të ndalur përkushtimi atdhetar.

Më 1913-ën, në shënjë revolte kundra Fuqive Ndërkombëtare që e mbanin të pushtuar Shkodrën, Patër Gjergji do të ngrinte Flamurin Shqiptar në Kishën e Gjuhadolit. E, në shënjë vëllazërimi dhe solidarizimi mes muslimanëve dhe katolikëve, do të lidhte me një banderollë dritash Kishën me minaren e Xhamisë së Fushë Çelës. Çuan atëherë "qeveritarët e huaj" dërgatën e tyre që mes kërcënimesh frikësuese urdhëruan uljen e flamurit por "Frati trim" me ironinë e Tij të guximëshme u tha: "Flamuri jonë e ka për ndérë të gjuhet prej topash t'huej".

Më 1919 e shohim delegat në mbrojtje të çështjes sonë kombëtare, së bashku me Imzot Bumçin, në Konferencën e Paqës në Paris. Dhe ç'është për tu theksuar, jo rastësisht Kryeministri i Qeverisë së Durrësit Turhan Pashai vendosi të largohej vullnetarisht nga kryesimi i delegacionit në konferencën e njohur si Konferenca e Versailles. "… Eshtë më e udhës që para Kancelerive Europiane të paraqitet një Prelat Katolik se sa një ish ambasador i Turqisë së vjetër në Shën Peterburg."

Në vazhdim, mbas zgjedhjeve të 6 qershorit 1921, deputetë të Shkodrës në Parlamentin Shqiptar zgjidhen Patër Gjergj Fishta si edhe Dom Ndré Mjeda e bile Patër Gjergji zgjidhet edhe nënkryetar i Parlamentit Shqiptar. Me këtë rast është mjaft domethënëse fjala e analistit të hollë politik, sekretarit të Ambasadës Hungareze në Romë, thënë Patër Pal Dodës "Ju keni disa deputetë në Parlament që do të lenin nderë edhe në Odën e Komuneve të Londrës".

Në tetor të vitit 1921 At Gjergji Shkollës Françeskane i shtoi edhe pesë klasa dhe e quejti "Gjimnazi Illyricum", bërthama e të cilit qe shkolla fretnore e themeluar që më 1861, i së cilës shkollë Pater Gjergjit, që më 1902 ishte drejtor dhe me ç'rast ai futi si gjuhë shkollore shqipen duke e kaluar gjuhën italishte si gjuhë të huaj të dytë.

Marr shkas këtu të kujtoj edhe një ndodhí personale.

Tek Imzot Luigj Bumçi, Ipeshkvi i Lezhës i cili banonte në Kallmet, kam shkuar më 1943 me t'im atë të cilin ai e kishte ftuar të kalonin një ditë së bashku. Biseda ndërmjet Imzot Bumçit dhe t'im eti, më së shumti, u zhvillua rreth Patër Gjergjit dhe veprës së Tij. Në pasdreke vonë, para se të largoheshim, Imzot Bumçi drejtohet nga biblioteka e tij shumë e pasur dhe nxjerr Lahutën e Malsisë, merr penën dhe si e ngjyen në bojë me ngadalë duke u menduar, shkruan këtë autograf, i cili gjatë viteve, sa herë e lexoja, aq më shumë më prekte: "Kët dhuratë t'vyeme, i dashtun Xhevat, e kishe tagër me t'a pasë dhânë vetë Padër Gjergji, q* italishten e hoqi prej nji shkolle e ty për hjekje q* bâne t'gjuhës italiane prej tânë shkollave fillore t'Shqypnisë".

Në vazhdim, Patër Gjergjin e shohim të ftuar mes poetëve më të shquar të botës më 1922 në New York.

E shohim gjithashtu si kandidati i parë shqiptar i propozuar për çmimin Nobel !

Gjatë udhëtimit transoqeanik Ai shkruan edhe këngën "Lugati", ku Mehmet Ali Pasha i shfaqet si lugat Krajl Nikollës dhe e nxit … me djegë e lá n'gjak Plavë, Gusí e Malsí.

Dhe patër Gjergji, përgjatë asaj hullije, e mbyll këngën me vargjet e bukura dhe domethënëse:

"I huptë Zoti përnjimend,

Knjaz Nikollë edhe gjithkênd,

q* mendon e shorton zí

Për të buk'rën këtë Shqipní !"

E gjejmë Patër Gjergjin flamurtar të çështjes shqiptare më 1930 në Konferencën Ballkanike të Athinës e fill mbas saj gjatë vitit 1931 në konferencën e Stambollit. Më 1932 vete në Bukuresht ku me pathos të lartë mbron sërish çështjen shqiptare. Dhe nuk duhet harruar se udhëtimet atëhere nuk bëheshin me avjonë Boeing por zgjasnin me javë të tëra dhe angazhonin edhe lodhje jo të papërfillëshme fizike.

Kudo që vente Patër Gjergji një idé fikse kish: Të propagandonte për çështjen tonë kombëtare si edhe ta rriste rrethin e miqve të Shqipërisë. Sa i takon pjesës së dytë të këtij pohimi, pikërisht lidhur me rritjen e rrethit të miqve të Shqipërisë, ai i qëmtonte me kujdes të veçantë dhe i përzgjidhte mirë këta të fundit. Pra, strategjia e tij ishte të siguronte mbështetjen e shteteve, popujt e të cilëve kishin pasë lidhje të lashta e tradicionale miqësie me popullin tonë. Kurse taktika e tij mbështetej në afrimin me njerëz që kishin ndikim ndaj aparatit shtetror të tyre që sa më efektivisht t'i shërbehej çështjes sonë kombëtare ! Dhe rezultatet pozitive jo që nuk munguan por u bënë edhe shumë të prekëshme.

Albanologu Maksimiljan Lambertzi, njeri nga tre personalitetet gjermane në fushë të albanologjisë, jo rastësisht e përkthen Lahutën në gjermanisht, duke e quajtur autorin e saj "Homer shqiptar" dhe veprën e tij "Iliadë shqiptare". Ai e sintetizon veprën e Fishtës si vijon:

"… Lahuta e Malsisë e Gjergj Fishtës, jo vetëm që ka rândësi në pikëpamje artistike, por ajo, porsi vêna e mirë që sa mâ shumë vjet kalojnë aq mâ vlerë merr, tue qenë se ajo âsht pasqyra, magazina e kopja besnike e jetës, e shpirtit, e dëshirave e përpjekjeve, e luftës dhe e vdekjes së shqiptarëve: me nji fjalë, Lahuta âsht shprehja mâ e kjarta e dokeve të fshatarëve, banorë të Maleve të Veriut. E prejse doket e lashta të fiseve malore janë gjykue të zhduken nga tallazet e forta të civilizimit, lexuesi, letrari, folkloristi, juristi e historiani i nesërm kanë për t'ia dijtë për nder në dhetë a qindvjetët e ardhshëm Poetit, i cili në Lahutë të Malsisë na la nji ritrat (portret) të shqiptarit, të përshkruem nga goja e dëshmitarëve njikohsorë, ashtu si këta e gjetën në agimin e shekullit të XX-të, me atë ndryshim të vogël që shqiptari pësoi ç'prej kohëve të largëta të iliro - thrakëve." Duke e lënë më një anë kompetencën dhe autoritetin e Lambertz-it, rëndësi të jashtëzakonëshme merr ky pohim i tij edhe për vetë kushtet konkrete në të cilat bëhet, duke dalë nga një kathedër universitare e një shteti të diktaturës proletare, ndërkohë që në atdhenë e Tij Fishta anatemohej.

Patër Gjergji, me përpjekjet e tija në drejtim të sensibilizimit të opinionit ndërkombëtar rreth faktit se ishte i qënësishëm një komb dhe një popull autokton shqiptar i vendosur në trojet e tija Iliro - Thrakase, futi në valle edhe personalitetin tjetër të përmasave ndërkombëtare, Albanologun tjetër të shquar, Prof. Norbert Jocklin. Po zgjedh një prej thënjeve të tija me të cilën portretizohet vepra e At Gjergj Fishtës:

"Fishta, shikjue n'atë kênen e vet, pa dyshim âsht krejtësisht romantik. Rrâjisja e tij mbi kombsín, zgjedhja e lândës, fuqija, gjallnija e nderimi i shprehjevet të tija, sidomos trajta e përmbajtjes së veprës së tij kryesore Lahuta e Malcís - me mbishkrimin tërhjekës të dokeve e të zakoneve kombëtare e bâjnë dishmí mjaft kjartas ... Fishta, kjo zhení e rrânjosun në tokën amtare të popullit shqiptar, q* për shkak të njohjes së këthellë të tij mbi literaturën e popujve klasikë e mbi jetën shpirtnore të kombeve të tashme të Evropës, u kap në majë mâ të naltat të mâ të haptës kulturë."

Gjithashtu arbëreshin albanolog dhe njeriun me rreth të gjerë ndikimi në Itali, Gaetano Petrotta, Fishta e kishte bërë aq për vete sa që ai shprehej:

"Fishta është ndër të parët e ndër më të mëdhenj atdhetarë, të cilët në kohë më të vështira bënë çmos për t'a mbajtur gjallë lëvizjen kombëtare kundër dhunës barbare të qeverisë turke, kundër lakmisë dhelpërake serbe dhe kundër propagandës greke. Kudo që shtrohej çështja e Shqipërisë, At Fishta gjëndej aty pranë e, ku me vepra e ku me shkrime, sidomos me poezinë e tij të gjallë, zgjonte nga gjumi më të plogështit dhe mbante gjallë gjithmonë shpresën e ardhmërisë."

Në vijim të kësaj brazde konsideratash e përcaktimesh lidhur me veprën e Fishtës kundruar nga këndvështrimi patriotik e kombëtar, nuk mund të lihen në heshtje pa u përmëndur pohimet e personaliteteve shkencore shqiptare banues në Jugosllavi se:

"Lahuta e Malcis është enciklopedí e kombit" (Rexhep Qosja), ose "shqiptarët në Jugosllavi, duke e mësuar përmendësh Lahutën e Malcis, përvetësuan arsimin kombëtar kur ky mungonte" (Zekerja Cana).

Kurse një nga personalitetet, pa asnjë mëdyshje, madhore të kulturës shqiptare, Prof. Eqrem Çabej, i cili për vetë natyrën e tij tejet të matur e të drejtpeshuar si hulumtues edhe studjues që ishte, veprën e At Gjergjit e përcakton kështu:

"Fishta qe nga ato natyra, të cilat ngrihen e rriten dalëngadalë prej qarkut të tyre … dhe bash nga kjo rrënjosje te trualli i vet, ai u bë në një tjetër kuptim, më tepër se sa Naim Frashëri, poeti kombëtar i Shqipërisë." Të vazhdoj duke cituar ç'është thënë në drejtim vlerësimi madhor patriotik për Patër Gjergjin, e ndjej se do t'i kalonte mbase kufijt e durimit qoftë të ndigjuesit apo edhe të lexuesit. Por besoj se vetë autoriteti i personaliteteve që do të citoj, si edhe stili i tyre i përkryer … mbase më nxjerrin të pafajshëm: Prof. Ernest Koliqi, vrojtuesi i hollë dhe stilisti i përkryer, mbase më eleganti në gjininë e tij, shprehej:

"… Lexoni nji varg të Lahutës së Malcis. Vênja veshin kumbimit të tij. Vëreni vendosjen e fjalëve në fjali. Menjiherë ju rrëmben magjia e tingullit të posaçëm të gjuhës sonë, të gjuhës q* mësuem në prêhën të nânës dhe ka shijen e qumështit amtar. Ndigjojmë në tetërrokshat e Fishtës jéhin e zanave të tokës shqiptare … asnji si Fishta nuk zgjon e ngacmon mbrenda nesh tharmet cilësuese, q* ndryn në vetvete mysteri jetik i gjakut arbnuer." Ndërsa liriku, ëndërrimtari, hyjnori dhe i hajthmi si ai, Lasgush Poradeci, e quan Fishtën:

"… vazhdimtar në vallen e Kombit, Frymëtar i fjalës, i cili solli dhuratën e vet në Adhurimtaren e Atdheut-shpirt, Mendimin e Parathënësve të Shqipes … shkëmb i shpirtit dhe shkëmb i tokës shqiptare."

E tashti, në vijim të kronologjisë së viteve, vijmë edhe tek dy vitet e fundit të jetës së Patër Gjergjit. Mbi Europë dëndësoheshin retë e zeza të stuhísë së II-të botrore.

Italia ushtarakisht e pushtoi Shqipërinë.

Flamuri u tjetërsua dhe italishtja futet si gjuhë në shkollat fillore.

Filloi të ziejë ndjenja e revoltës kombëtare.

Armiku italian, i vetëdijshëm për këtë, desh t'a kapë demin nga brirët.

Cili qe ai që për dhjetvjeçarë të tërë spikaste si frymëzues i ndjenjës kombëtare duke u kënduar bëmave heroike të të parëve tanë?

Si t'kshtênë, si muhamedan,

Shqypninë s'bashkut t'gjith e kan,

E prandej t'gjith do t'qindrojmë,

Do t'qindrojm'e do t'luftojmë,

Kem m'u bâ kortarë-kortarë,

Priftën, fretën, hoxhallarë

Për Shqypní !

Cili qe ai që, ndonëse i veshur me zhgunin e Shën Françeskut të Assisit, anatemonte për hir të Atdheut pa u druajtur se po bënte sakrilegj dhe shprehte revoltën e tij me vargje fuqije prometeiane:

O Perendi a ndjeve,

tradhtarët na lane pa Atdhé.

E Ti rrin e gjuen me rrfé,

lisat n'për male kot !

Cili qe ai që atdhedashurinë e shtynte deri në vetflijim?

Qe mue tek m'keni, merrni e m'bâni flí, Për shqyptarí, me shue çdo mní mizore. Oh ! Edhe pa mue Shqypnija kjoftë e rrnoftë, E nami i sajë për jetë u trashigoftë !

Pikërisht Ai duhej mikluar e pastaj tulatur.

Dhe hapin e parë qeveria fashiste italiane e bëri: I akordoi Patër Gjergj Fishtës, Provincialit të Françeskanëve të Shkodrës, me dekret mbretnor, një nga dekoratat më të larta që akordonte fashizmi italian. Por përgjigja e Titanit qe e papritur, qe e prerë: E refuzoi dekretin mbretnor duke u shprehur:

"Kjo dekoratë nuk âsht për mue !"

Kësisoj Ai i dha udhë tufanit kombëtar me thirrjen fuqiplotë: Shpërthé !

Dhe arrijmë kështu tek ngjarja e parafundit madhore e jetës së Tij, Patër Gjergji anëtar i Akademisë së Shkencave të Italisë.

Akademia Italiane përbëhej nga personalitetet më të shquara të kohës, një pjesë e të cilëve edhe laureatë të çmimit Nobel. Patër Gjergjin e njihnin të gjithë akademikët si njerëz të kulturës botrore që ishin. E njihnin kryesisht si humanist të shquar, e njihnin për kulturën e tij të pa anë e fund, e njihnin si gjuhëtar e si ballkanolog të shquar, e njihnin edhe për vlerësimin e rrallë që i ishte bërë në fushën e vargëzimit si "Homeri i Ri" i përkthyer në shumë gjuhë të botës.

E njihnin natyrisht edhe për dekoratat e titujt që i ishin akorduar: Nga Austria "Ritterkreuz" më 1912, ose nga Turqia "Mearif" po më 1912, nga Vatikani "Medaglia al Merito" më 1925, nga Greqia "Phoenix" më 1931, etj. etj., e pse jo, e njihnin edhe si kandidat i propozuar për çmimin Nobel ! E si pasojë, kur Patër Gjergji e refuzoi dekoratën e lartë të qeverisë fashiste italiane, akademikët e Italisë u trandën. E njihnin ata për të gjitha ç'u thanë më lart, por nuk e njihnin për madhështínë e karakterit të Tij ! Atëbotë akademikët e Italisë, si anëtarë të një institucioni të pavarur kulturo-shkencor që ishin, njëzëri e propozuan Patër Gjergj Fishtën si anëtar të Akademisë Italiane. (Për t'a biseduar me At Gjergjin paraprakisht mendimin e Akademisë Italiane, qe ngarkuar Prof. Agostino Gemelli frat dhe akademik, mik i ngushtë i Fishtës).

Me këtë veprim Akademia e shpërfilli si edhe e shpotiti qeverinë italiane, duke ia rritur skajshmërisht prestigjin Patër Gjergjit e bashkë me të edhe Shqipërisë. Akademia Italiane, nga ana e saj, zaret i kish hedhur.

Pritej përgjigja e Fishtës.

Hapin tjetër të priftit krenar e priste me padurim Akademia e Italisë, por e priste me kureshtje edhe inat akoma më të shtuar qeveria fashiste, gjoja e pa interesuar.

Vonoi përgjigja, po më në fund erdhi:

Patër Gjergji e kish për nder propozimin që i bëhej dhe falënderonte gjithë anëtarët e Akademisë për vlerësimin që i bënin !

Në konferencën e parë solemne si akademik në Kinema Rozafat, për ta pozicionuar veten e Tij botërisht, duke folur për dukurinë e ngjashme ndërmjet pushtimit romak të Ilirisë me pushtimin fashist të Shqipërisë guxoi e tha:

"… rezistenca që romakët hasën ndër fiset dhe mbretëritë ilire të gjitha ndodhën sepse ilirët e panë menjëherë se trupat romake po sillnin robërinë në vënd të lirisë …"

Dhe tashti i erdhi radha të përmëndim një datë, 30 dhjetorin e vitit të largët tashmë 1940. Me këtë datë lidhet ngjarja e fundit madhore e jetës së Patër Gjergji Fishtës, vdekja e Tij.

Atë të hënë të acartë dimri Ai s'foli më.

Përcjellja mortore që i bëri Shkodra si edhe dhimbja e madhe që ndjeu e gjithë Shqipëria për të duan një përshkrim të veçantë. E gjithashtu i veçantë i takon përshkrimi edhe Ceremonisë së Meshës Mortore, që atëbotë organizoi Akademia Italiane, ku kori drejtohej nga akademiku Mjeshtër Perosi dhe akademiku tjetër, kompozitori i famshëm Mascagni u shpreh:

"…në Vizione t'Lumnueshme e gëzueme Zotin n'ekstazë me shpirtin e kolegut tonë të dashtun At Gjergj Fishta !"

At Gjergji nuk kish si t'i këndonte më së dashurës së tij, Shqipërisë, e as nuk kish më si t'i thurte vargje lirizmi të pashoq gjuhës shqipe ! Megjithatë Ai vazhdonte e jetonte nëpërmjet veprës së tij. Në gjithë shkollat e Shqipërisë vargjet e Tija mësoheshin përmëndësh. Ai, që gjithë afshet e zemrës së Tij ia drejtoi Atdheut edhe gjuhës shqipe, si prift që ish, u këndoi këtyre të dyjave si askush tjetër dhe rinia veç frymëzim atdhetar gjente në ta.

Veç katër vjet mbas vdekjes së Poetit filluan të bëhen realitet parashikimet dhe thënjet e Tija profetike. Dekada të shkuara ai shkroi se:

"Shka t'lâjnë kta katër ujq,

Që i kërcnohen shoqishojt,

Thonë do t'dalë nji djall i kuq,

Që fort rreptë do t'ja njisë thojt !"

Pra, atë që do të linin katër ujqit, ku me mbeturinat e trojeve shqiptare u krijua Shteti Shqiptar, do të vinte djalli i kuq që pa shpirt do t'ia zhyste kthetrat !

E që nga ajo ditë e djallit të kuq, ndaj figurës si edhe veprës Poetit veç mllef e baltë u hodh. Ato kohë të para guxoi e na pohoi në klasë Prof. Kostaq Cipua, siç e mbaj mënd tashmë mbas 56 viteve, se "… tek vepra e Fishtës shkriheshin në një atdhedashuria me mjeshtrinë poetike …" Ose Prof. Mark Dema, i cili mori guxim nga prishja me Jugosllavinë, e duke mos iu shmangur dot tundimit ndonëse të rrezikshëm, na pohoi në klasë se "… në personin e Fishtës duhej të shihnim një kollos të vargëzimit si edhe një atdhetár të pashoq !"

Mirëpo këta zëra sa vinin e zbeheshin nga trysnia e diktaturës.

Armik të racës sllave dhe veprimtar kundër interesave kombëtare e anatemuan "druzhet jugosllavë" Fishtën.

Si spiun austro-hungar, klerik nacionalist si edhe shkrimtar borgjez shfrynë "tovarishët rusë" mbi të.

Dhe hipokrizia arrinte kulmin kur komunistët shqiptarë që, nacionalizmin shqiptar e kishin zëvëndësuar me internacionalizmin proletar, donin të provonin se Ai, me gojën e Tij, e kishte pranuar që nuk ishte e nuk donte të qe shqiptar. Nga një perlë satire, ku Ai fliste gjithë sarkazëm e dhimbje për fatet e Kombit e Atdheut, ata shkëpusnin gjithënjë me keqdashje vargjet:

T'a dijë Shqipnija

E shekulli mbarë

Se mâ mbas sodit

Nuk jam shqiptar !

Edhe sot e kësaj dite gjen të tillë dashakeqë, që nuk lexojnë e as që duan të lexojnë, ose edhe kur u takon të lexojnë nuk kuptojnë, por vazhdojnë dhe e "akuzojnë" për diçka të tillë !

Njerëzore është të gabosh, por këmbëngulja në gabim e bën vërtet djallëzor qëndrimin e atyre që Gjeniun e lanë deri edhe pa varr !

Po kur fatet e Shqipërisë së mjerë u lidhën pazgjidhshmërisht, sipas komunistëve, me "tunxet kinezë" të perandorisë së të barabartëve në skamje, atëbotë eshtrat e Mjeshtrit në Dri u hodhën!

Po si u hodhën e kush urdhëroi? Ish një fjalim që "programatik" e quajtën, e më kobzí nuk kish se si të bëhej për të mjerët shqiptarë ! E ish edhe një natë e thellë shkurti kur u përdhunua varri.

Një palë eshtra flakeshin në Dri për ta asgjësuar. Por si gjithmonë, edhe këtë radhë gabuan rëndë ... Fishtën e përjetësuan !

E përjetësuan sepse Fishta nuk i përkiste një kishe, as edhe një qyteti. Ai ishte i gjithë Shqipërisë ! Prandaj Ai nuk mund të mbahej në vetëm një varr ... Varri Tij duhej të ishte e gjithë gjatësia e Drinit, e gjithë Shqipëria !

Po dhunimin kush e urdhëroi? Si përfaqësues i asaj kategorie që, kur shkruanin, kryerrjeshtin me germë të vogël e fillonin, dhe me mllefin e trashëguar nga breza të tërë genesh injorantësh, Bilal Parrucën caktuan që urdhërin ta jepte ! Ndërsa Mjeshtri frat, Fishta i madh, ky gjení që pa varr e lanë, edhe varrshkelësin e tij do t'a kish falur. Por nuk fal Ai, madje bërtet me të madhe e hedh në Dri ata, indiferentët ndaj Atdheut, tradhëtarët ndaj flamurit, vetëm ata flak Ai:

Po: rrnoftë Shqypnija ! E porsi krypa n'Dri

E porsi krândja e that n'nji flakadâ,

U shoftë me arë, me farë, me mal e vrri

Kushdo shqyptar q* s'brohoritë me zâ,

Kushdo shqyptar q* s'brohoritë me uzdajë:

Oh! Rrnoftë Shqypnija! Rrnoftë Flamuri i saj !

E kësisoj mbas 23 vitesh harrese të dhunëshme, duke e zhytur gjithmonë thellë e më thellë Mjeshtrin në dhé, vetëm gjysma e "Via Crucis" të kalvarit Fishtian ish përshkuar.

Pasojnë tashti vitet e tjera ku brezi i injorantëve dhe i të shkolluarve të dështuar u pasurua me shkrimtarët e realizmit socialist. Ata, si lajkatarë të diktatorit pseudo-letrar, zvetënohen dhe thellë e më thellë mundohen t'a zhysin Zeusin e vargëzimit patriotik. Diktatori na bën hero e atdhetar Haxhi Qamilin e ata: t'i biem mbarë e prapë At Gjergj Fishtës se veç të mira kemi.

Po Patër Gjergji vizionar në "Metamorphosis" për ta e për gjithë ata që pasuan e pasojnë edhe sot, pat shkruar:

Pse ndër ne kjo kohë ka ardhë

q* nji e zezë me u thirrë e bardhë

. . .

Qe besa or burra / Nuk dij kah t'çajë

Mbasi do t'thirret / Sod derri dajë

Dhe me kulmin e sarkazmës godet me rrufé:

Nuk kam kund átme (atdhé) / As fis as vlla,

Fis kam mâ t'fortin / E vlla bujarin (pasanikun)

Për atme barkun, / Për erz kam arin.

Ironí e fatit. Atë, që mes përpjekjesh titanike gjuhën shqipe të shkruar e kristalizoi dhe luftoi që të folmet e Shqipërisë së mesme të zyrtarizohej, atë që shkroi:

Porsi kânga e zogut t'verës, / q* vallzon n'blerim të prillit;

Porsi i âmbli fllad i erës, / q* lmon gjit e drandofillit;

Porsi vala e bregut t'detit, / Porsi gjâma e rrfés zhgjetare,

Porsi ushtima e njij tërmetit, / Njashtu â'gjûha e jonë shqyptare.

Pikërisht atë Gjergj Fishtë e dhunuan, e plandosën edhe varrin ia shkatrruan dhe menduan se e futën aq thellë sa për të dalje të mos kish.

Kujtojmë tashti së bashku fjalë nga të fundmet të Poetit.

Mjeshtri po përjetonte çastet e spasme të jetës. E viziton Arqipeshkvi i Shkodrës, Imzot Gaspër Thaçi, dhe Fishta i thotë:

"Nuk po më vjen keq se po des, mbasi të gjithë atje do të shkojmë, por po më vjen e rândë se tânë jetën e kam shkri për të pa nji Shqipni të lirë e në vedi, ndërsa sot po e lâ të shkelun prej ushtrive të hueja."

Lind pyetja: Ku e kemi Patër Gjergjin sot? Kush ka zemër të ndjejë edhe sy të shohë, Poetin e sheh kaluar, ku dallga e Drinit i është bërë Gjok (kalë) dhe rrymës i bije kundra nga grykëderdhja për në burim, tek thërret e na thotë:

"Kujdes shkjaun, kujdes grekun, kujdes ata q* harruen atdheun !"

Po detyra jonë cila është? Duke parafrazuar pohimin tejet të goditur të Prof. Plasarit që : "Mos t'i japim Fishtës vëndin që i takon, por t'i kthejmë historisë së letërsisë atë çka i mungon", do të thoja që tek panteoni i patriotëve dhe intelektualëve tanë më të shquar, të cilin e përfytyroj me trajtën e një kurore të ngjizur nga dy krahë hiperbolash konvergjente asemtotike, ku gurët e vyer janë vendosur dy e nga dy deri sa arrijnë e bashkohen atje ku vetëm një vënd kulmor është bosh, atje i takon të vendoset Margaritari Patër Fishtë!

Shtjefen Gjecovi ( 1874-1929)

Ja dhe nji fytyre tjeter e ndritur atdhetari te flaket dhe shqiptari te paster, q* - si shoqi i tij i jugut Negovani – ra deshmuer i cashtjes shqiptare nga dora e anmiqvet te shqipnis.

At Shtjefni lindi ne Janjeve te Kosoves me 12 Korrik 1874 dhe mesimet fillore i kreun e vendlindjen e vet, kurse ato gjymnazjare i bani ne Kolegjen Franceskane te Troshanit. Ne 1888 Gjecovi shkroi ne Boshnje ku muer udhen e meshtaris n’Urdhnin franceskan. Mesimet lyceale dhe te filozofise i kreun e Banjaluke dhe ato te teologjise ne Kresheve, ku n’ate kohe i kryejshin studimet franceskanet e rij shqiptare, e ku me pat rasen me u njoftun me epikun kroat Gege Martiq-in.

Ne vjetin 1896 ktheu ne Shqipni dhe sherbeu si famullitar ne Peje, ne Lac te Kurbinit, ne Vlone, ne Gomsiqe, ku u dallue gjithmone per zell dhe per perhapjen e ndiesivet atdhetare, dhe ku me nji kujdes te jashtezakonshem mblodhi nga goja e popullit fjale, fraza, kange, zakone e sidomos Kanunin e Malevet t’ona. Mbas At Pashk Bardhit, qe mesues i gjuhes shqipe ne Borgo Erizzo, ku la pershtypje te mira ne popullsin e vendit e cila e cmoi dhe e nderoi.

Veprimtarija e Gjecovit shtrihet sidomos ne fushen atdhetare: nuk u lodh kurre se punuemi per fatet e atdheut. Sa q ene Durres mblodh rreth vehtes Shqiptare nga viset e Shqipnis se mesme, tue i mesum e tue i keshilluem per bashkimin kombetar, q* ishte i vetmi shpetim i tokavet t’ona.

Kerkoi me dore te kujdeseshme visaret e pacmueshme te nentokes se vjeter shqiptare; keshtu mujti te bashkonte me nji shije nder kolekcjonet ma te bukurat arheologjike dhe shkroi neper te perkoheshmet t’ona shume artikuj me nji vlefte te rralle mbi zakonet dhe mbi mbeturinat e kohvet historike shqiptare. Ne kete fushe asht per t’u theksuem ne nji menyre te posacme radha e studimit te tij me titullin “Trashigime thrako-ilirjane” i cili qe filluem te botohej ne fletoren “Populli” te Shkodres me pseudonymin “Komen Kanina” e q* ma vone qe vijuem rregullisht ne “Hylli i Drites”. Ndoshta aty-ketu shkencatari gjen shka te kritikoje ne keto studime por, po te mirret para sysh shka mund t’ishte bibljotheka e njij famulltari te vorfen malsije, i hjedhun tash ne nji vend e tash me nji vlefte shume te rralle.

Si rremues i vjetersivet shqiptare qe cmuem dhe njoftun prej arheologevet te huej, si nga Prof. Marucchi n’ekspoziten e Vatikanit, prej Dr. Ugolinit, drejtuer i misjonit arheologjik italjan ne Shqipni, prej Nopces etj. Gjithnje e pa pushim botoi shkrime tjera te randsishme historije, arheologjike dhe folklore neper fletore dhe te perkoheshme gjithfaresh dhe bashkepunoi rregullisht me n’Albania me pseudonimin “Lkeni i Hasit”.

Gjecovi botoi ne Shkoder ne vjetin 1910 vellimin e bukur me titullin “Agimi i Gjytetnis” kushtuem A. Fishtes, nder fletet e te cilit fryn gjithkund nji ere e paster ndiesish te flakta atdhetare. Asht per tu shenuem ne kete veper nji studim i holle mbi fjalorin e gjuhes shqipe, ku rrihet cashtja e pastrimit te fjaleve te hueja, te kujdesit ne te folum pa gabime dhe te menyres te mbledhjes se fjalvet nga goja e popullit. Pervec ketij libri, kemi nga penda e tij edhe perkthimin e dramit tri pamjesh te Pjeter Metastasit “Atil Reguli” (1912); “Shna Ndou i Padues” mbas Dal-Gal (1912); “Vajza e Arleans-it a Joana d’Ark” (1915) etj.

Por mbi te gjitha veprat e Gjecovit naltohet dhe mbetet permendore e pavdekshme “Kanuni i Leke Dukagjinit”, rreshtuem ma pare ne “Hylli i Drites” dhe mbas vdekjes shtype ne vehte (1933) ne nji vellim madheshtuer e me nji parathanje te gjate e te peshueme mire te Fishtes mbi randsin e folklores kombtare, te ligjvet dokesore dhe sidomos mbi vleften juridike te Kanunit. Ne kete veper jane permbledhe nder 12 libra dhe nji shtojce parimet gjyqsore, me anen e te cilavet rregullohej nder male shqiptare administrata dhe tagri ndeshkimuer. Ky monument ligjuer u ven perpara te huejvet malsorin jurist dhe shlyen me dishmi te gjalle ne dore paragjykimet e kundershtarvet t’emnit t’one, tue i bam te kaperdijne titujt e leshuem falas se populli shqiptar asht barbar dhe i eger. Keta sidomos n’ato pjese q* i perkasin se drejtes familjare e civile dhe statutit te fisit ku ndrit nji drejtpeshim e nji shpirti dishipline i bashkuem me nji nderim te madh per te drejtat e personalitetit q* i kujtojne pjeset e kohet ma te bukurat e se drejtes romake. Zotsija e Gjecovit nder ligjet kanunore asht e dallueshme; “ askush - thote F. Konica – nuk mund t’i afrohet At Gjecovit ne diturine e ketij kanuni, qe esht nji studim i palodhur dhe i holle ku ka mbledhur, radhitur dhe ndritur te gjitha sa kane mbetur nga mendimet juridike te Shqiperise se Kohen e Mesme, mendime te cilat ngjan t’i kene rrenjet shume pertej Kohes se Mesme”.

Pergjithesisht shkrimet e Gjecovit nuk kane vlefte te persosun letrare: nuk asht artist i ambel i fjales, dhe stylin shpesh here e ka te vrazhde per arsye te pastrimit te tepruem te fjalorit. Porse nji fuqi skulptorike vigane ngrehet prej periudhavet te tija lakonike e te rrebta. Ai i ngjan Salustit.

At Gjecovi ashtu nji nder ata kreshnike, q* fushen e luftimit dhe flamurin shqiptar e njomen me gjakun e vet: 13 Tetuer 1929, mbasi qe thirre trathtisht nga auktoritet slaven e Prizrend, ndersa kthente ne Zymb, ku vepronte si famullitar dhe si mesues i gjuhes shqipe, qe vram prej Sebvet, te cilet shifshin ne te nji nder ma te rrezikshmit perhapes se bashkimit te Kosoves me nanen Shqini.

Per keto te gjitha atdheu e deshti dhe rinija adhuroi mbas tij.

At Gjeçovin e pata njohur me anë letrash disa vjet përpara luftës Ballkanike. Më 1913 shkova në Shkodrë dhe atjè, në Kuvënt të Franciskânëve, nji ditë u-njohmë me sy e me fjalë të gjalla. Mendimet nderimi që kisha patur për At Gjeçovin për së largu, m'u-shtuan ca mê tepër që kur u-poqmë. I mesmë nga gjatësia e trupit, pakë si i thatë, me një palë sy të zeza ku çkëlqente mendia po dhe zëmërmirsia, At Gjeçovi fitonte menjëherë besimin dhe dashurinë. Fjalët i kish të pakta po kurdoherë në vënt. Vetëm kur në të kuvënduar e sipër takohej nonjë pikë mi të cilën kish dituri të veçantë - si për shembëll Kanuni i Lek Dukagjinit ose vjetëritë greko-romane - At Gjeçovi çelej ca mê gjatë, dhe ahere ish gëzim t'a dëgjonte njeriu. Asì kohe At Gjeçovi ish "famullitar", domethënë prift i ngarkuar me shërbimin e një fshati ose rrethi, dhe rronte në Gomsiqe, i pari katûnt i Mirditës mb'udhë nga Shkodra n'Orosh. A i vemi musafirë At Gjeçovit nonjë ditë të kësáj jave? Më pyeti një herë At Fishta, me të cilin píqesha çdo ditë në Shkodrë. Mendimi i një vizite At Gjeçovit më pëlqeu pa masë. Ashtû, pa humbur kohë, u-nismë. Një gjë për të vënë ré, dhe që më mbushi me habí dhe trishtìm, është se nga Shkodra gjer në Gomsiqe, një udhëtìm shtat' a tet' orësh me kalë, nukë gjetmë as katûnt as shtëpí; veç një hani të varfër, ku qëndruam për të pirë kafé, s'pamë gjëkundi nonjë shënjë gjallësie: një vënt i zbrazur e i shkretë, si i harruar nga Perëndia dhe nga njérëzit. Po mërzia e udhëtimit na u-çpërblye përtèj shpresës posa arrijtëm në Gomsiqe, ose, që të flasim me dréjt, në famullí të Gomsiqes, - se katundi vetë i shpërndarë tutje-tëhû, një shtëpí këtû, një shtëpí nj' a dy mile më tej, as që dukej.

Famullia - një biná prej guri, e ndritur dhe e pastër, gjysm' e zbrazur nga plaçka po e mbushur dhe e zbukuruar nga zëmëra e madhe dhe nga buzëqeshja e të zotit shtëpisë - qëndronte, mirëpritëse dhe e qetë anës një lumi. Këtû ronte At Gjeçovi. Këtû e shkonte jetën, në mes të lutjes e mësimeve, një nga njérëzit më të lartë që ka patur Shqipëria: një lartësí e përulur, në munt t'afròj e të lith dy fjalë aqë të perkûndërta; një lartësí shpirti dhe mendjeje e panjohur nga njeriu vetë, i cili, bir i vërtetë i të Várfërit t' Assisit, në pastërí e në vobësí të zëmrës tij e dinte veten të vogël. Famullia, shkollë dhe vënt këshillash të mira, u jipte fëmiíjëve themelet e stërvitjes, u përndante fjalët e urta dhe ngushëllimet njérësve në nevojë. Kohën që i tepronte, At Gjeçovi j' a kushtonte studimit.

Merej ahere me institutat e vjétëra të Shqipërisë, nga të cilat një që arriu gjer në ditët t'ona është Kanuni i Lekë Dukagjinit. Askùsh nukë munt t'i afrohej At Gjeçovit në diturín' e këtíj Kanuni. Na tregój një dorëshkrìm nj'a dy-mij faqesh, sudiím i palodhur e i hollë ku kish mbledhur, radhitur e ndritur të gjitha sa kanë mbetur nga mendimet juridike të Shqipërisë në Kohën e Mesme, mendime të cilat ngjan t'i kenë rrënjët shumë përtèj Kohës së Mesme.

Në kat të sipërm të famullisë, permi një tryezë të madhe, ishin shtruar një tok vjetërsirash greko-romane, të zbulúara e të mblédhura një nga një, me një fatbardhësí të rrallë dhe me një shie të mbaruar, nga dora vetë e At Gjeçovit. Mbaj mënt, veçàn, një enë të vogël të qojtur "lacrumatorium" lotore, asìsh që të vjétërit, në besim se të vdékurit qajnë të shkúarit e jetës tyre, i mbulojin në varr bashkë me të vdékurin që ky të kish se kû t'i mblithte lottë. Nuk më shkonte ahere kurrë nër mënt se pas ca vjet sicilidò prej nesh, miq dhe admironjës të tij, do të kishim nevojë q* në gjallësí për nga një lotore ku të mbledhim lottë t'ona për At Gjeçovin…

Bir i përulët i Shën Franciskut, e ditur me një diturí pa tingëllìm, po dhe Shqipëtár i kthiellt, At Gjeçovit, që përkiste çdo mirësí, nuk i mungój asnjë hidhërim, asnjë çpifje, më e çudítshmia e të cilave ndoshta është të mohúarit se ay ish Shqipëtár. Sepsè ish lindur në një kufí gjúhërash, në një kufí ku sot mbaròn shqípia dhe nis një tjatër, ca mëndje të klasës katërt, të pazonjat të kuptojnë se fólësit e shqipes në vijën me të përparuara janë stërnípërit e atýreve që me qëndrimin e tyre në Kohën e Mesme dhe pastaj ndaluan të mbrápsurit e vijës më tehû, ca mëndje të klasës katërt e përmbysin të vërtetën dhe e kthejnë në të sharë atë që është një lavdí.

Po At Gjeçovi është përmi çdo sharje. Emëri i këtíj njeriu të rrallë do të vejë duke u-ritur - dhe një ditë famullia e Gomsiqes do të jetë një nga gurët e shëntëruar të Shqipëtarësisë.

Veprimtar i shquar i lëvizjes atdhetare, etnograf (kombpërshkrues), arkeolog dhe shkrimtar. Lindi në Janievë të Kosovës, në një familje me prejardhje nga Kryeziu i Pukës. Vazhdoi mësimet në kolegjin fetar të Troshanit (Lezhë) e më pas në Bosnjë. Zhguni i fratit dhe detyrimet ndaj kishës nuk ia ndërruan dot natyrën e një malësori luftarak, me dashuri të flaktë për atdheun, për popullin dhe për kulturën e tij të lashtë. Në Kurbin më 1906 u ngrit me forcë në mbrojtje të luftëtarëve të lirisë, kur shërbente në Gomsiqe të Mirditës, më 1909-1912 mori pjesë gjallërisht në organizimin e kryengritjes antiosmane në ato anë dhe vetë u radhit në çetat e luftëtarëve të lirisë; u ngrit më 1914 me guxim kundër grabitjeve, përdhunimeve e padrejtësive që bënte në popull ushtria pushtuese austro-hungareze; më 1920 mori pjesë në luftën për çlirimin e Vlorës nga pushtuesit italianë. Në Zara të Dalmacisë, në Pejë, në Gjakovë luftoi kundër synimeve shkombëtarizuese të serbomëdhenjve ndaj popullsisë e kulturës shqiptare. Për këtë arsye e vranë serbomëdhenjtë në Zym të Gjakovës. Shkrimet letrare e shkencore të Shtjefën Gjeçovit i përshkojnë ndjenjat e atdhetarisë, idetë e përparimit të vendit nëpërmjet dijes e kulturës. Më 1910 botoi veprën morale-didaktike "Agimi i Gjytetnisë". Është ndër autorët e parë të dramës shqipe me Dashtunia e Atdheut (1901). Në shkrimet e mbetura të pabotuara, ndihen shqetësimet e autorit për problemet kombëtare e shoqërore.(Shqiptari ngadhnjyes 1904, Princi i Dibrave apo Mojs Golemi 1904, Mënera e Prezës 1902, Përkrenarja e Skënderbeut, etj).

Ndihmesën më të rëndësishme Shtjefën Gjeçovi e dha në fushën e etnografisë. Me një punë shumëvjeçare përgatiti për botim veprën madhore "Kanuni i Lekë Dukagjinit" (Shkodër, 1933), që e bëri të njohur në botën shkencore. Ka lënë gjithashtu shkrime të shumta, të botuara e të pabotuara, për doke e zakone të lindjes, të martesës e të vdekjes, për gjëmën, për mikpritjen e besën shqiptare, për përshëndetje e fjalë të urta, por më së shumti u mor me të drejtën zakonore të popullit tonë. Në punimet e tij bëri përpjekje t'i lidhte mitet e besimet e lashta vendase të popullit tonë me ato trako-ilire e pellazge.

Atë Shtjefën Gjeçovi në 132-vjetorin e ditëlindjes (1874-1929)

Sapo kujton emrin e tij, edhe më të fundmit të shqiptarëve që ka pasur rastin të bëjë qoftë edhe dy klasë shkollë, do t'i vejë menjëherë mendja te "Kanuni i Lekë Dukagjinit", mbledhur e kodifikuar nga Frati i Madh. Po Atë Shtjefini ishte shumë më tepër se kaq. Një nga figurat më poliedrike që njeh historia e kulturës shqiptare, ai pati etjen e pashuar të gërmonte ngapak në të gjitha fushat e diturisë. Mahniti me kulturën e tij Faik Konicën, i cili e përshkruan me nderim e simpati të thellë në parathënien e Kanunit; la pa mend shkrimtarin e ri modern të Shkollës letrare të Veriut, Dom Lazër Shantojën, edhe ky martir i krishterimit gjatë diktaturës, i cili i kushtoi portretin më të bukur që është shkruar për të, duke e radhitur përkrah Fishtës e Harapit. Ai mbeti në kujtesën e të gjithëve si një nga historianët, etnografët dhe arkeologët e parë shqiptarë.

Lindi 132 vjet më parë, më 12 korrik 1874, në Janjevë të Kosovës në një familje thellësisht katolike. Në pagëzim ia vunë emrin Mëhill e shkurtimisht e thirrën Hilë. Që i vogël shfaqi shenja jo të zakonshme zgjuarësie, prandaj famullitari françeskan, me leje të prindërve, e mori një ditë për dore dhe u nis bashkë me të për në Shkodër, në Kolegjën françeskane. Gjeçovi ishte vetëm 10 vjeç kur veshi zhgunin e murrmë, të lavdishëm, të fratit. Vijoi mësimet në Troshan, Fojnicë, Dërventë, Kreshevë, përgjithësisht në Bonjë-Hercegovinë, ku është përgatitur një pjesë e mirë e françeskanëve shqiptarë, ndërmjet të cilëve, Fishta. Më vonë françeskanët e rinj do të merrnin rrugat drejt Austrisë e Italisë.

Nisi të interesohej për gjithçka kishte të bënte me historinë e popullit të vet: për fillimet e krishterimit, për arkelologji, etnografi, gjuhësi, letërsi e natyrisht edhe të hidhte në letër shkrimet e para, pa harruar kurr se detyra e tij kryesore do të ishte predikimi i Ungjillit të Krishtit.

U kthye në Troshan më 1896, 22 vjeçar, famullitar i ri me fe të gjallë e kulturë të thellë. Predikoi Ungjillin në Rubik, Pejë, Laç-Sebaste, Zarë, Sapë, Theth, Prekal, Vlorë, Shkodër, Gjakovë e Zym, ku u ndal për pushimin e mbram!

Kulmin e krijimtarisë e arriti në vitet 1900, kur u bë i pranishëm në të gjitha fushat e kulturës e të arsimit. Shkroi në të trija gjinitë letrare, mblodhi këngë, përralla, mite, doke e zakone popullore e, mbi të gjitha, atë që do ta pavdekësonte, "Kanunin e Lekë Dukagjinit" monumet i gjuhës e i kulturës së Kombit Shqiptar, për të cilin Universiteti i Lajpcigut i dha titullin "Doktor i shkencave in honoris causa".

Lista e veprave të tij ësht shumë e gjatë, prandaj po kujtojmë vetëm ndonjë vepër me karakter hagjiografik, që meriton të njihet më shumë, si Shpërblyesi i botës ase Jeta e Jezu Krishtit. Shumica e veprave i mbetën në dorëshkrim. Madje edhe "Kanuja" u botua pas asaj dite ogurzezë të vitit 1929, kur ra nën plumbat serbe, duke shuguruar me gjakun e vet bucat e asaj toke, për të cilën kishte shkrirë jetën, të cilat nuk lageshin për herë të parë me gjak frati. Ai vetë pati mbledhur, sipas të gjitha kritereve, të dhënat për të lartuar në elter një tjetër frat shqiptar, Atë Luigjin Paliq, martir i fesë e i atdheut.

Ndërmjet shkrimeve të shumta kushtuar Atë Gjeçovit, po kujtojmë se për të është shkruar edhe një monografi me titull "Shtjefën Gjeçovi: Jeta , vepra me autor Ruzhdi Matën. Gjithsesi shkrimet më të besueshme për të janë ata që mbajnë nënshkrimin e sivëllazënve të tij françeskanë, të cilët e njohën nga afër, sidomos Atë Pashk Bardhit, historianit të fretërve.Duke përkujtuar sot Atë Gjeçovin, bëmë vetëm një skicë të shpejtë të një figure që i ngriti vetvetes një monument të pashkatërrueshëm nga koha!

E drejta

~Fragmente~

T'bijt e pelazgve, o shqyptart jena,

Nipat e Leks, t'Burrit, t'Kastriotit,

N'gjum me ndjet, a thue, marre s'kena

Na, q* t'part patëm, t'cilt atij motit

.....Prej Lindjet n'Prendim i shtuen dhena?

Atyne Hyji, i dha Shqypnien

Me nder e rujten n'jet sa jetuen

Vdiqën ata, por e lan nipnien

E n'trashigim nipnis i përdoruen

.....q* kush ta msyn, m'u diftue fuqien

Msimin ata na lan me luftue

Vendin, ku, lem me kujdes me rujtun

Ket gjuh t'hijshme me shpirt m'e lulzue

Prej ferrash m'e dlir, s'zezash m'e prujtun

.....Për gjuh e Atdhe, jet'n ton me shtrue.

E tash, a thue, jena verbue

E vendin ku lem ma nuk e njofim?

Gjuhen ton, a po kena harrue

Krajatën e Mams sot a s'e shohim?

.....Ç'me emn e dokje aq n'â poshtnue?

E Shqipnis ndera, ku â? o shqyptar

Lumni' e saj ku, e ku dashtnia?

Ku â flamur i jon, o atdhetar

E djathta ku, e ku â trimnia?

.....Ku prunjim, q'do ta ken nej t'par?

Kush na leu, o vlla, kush na rriti

Kush si foshnjë në prehen na majti

Kush na ngiu, vajin kush na priti

Ne dhimt ton për ne fshajti,

.....A s'kje Atdheu, ah! Tash zem'r shkruti?!

Kush na mkami, kush gjuhen na liroj

Kush kje q* na fali, gjith ket hyri?

Kush me folun, e menden kush na msoj

N'kujds kush për ne, u shkri e n'dashtni?

..... A s'kje Atdheu, q* aq na hjeshoj?!

Nuk vyn, vllazn, sod sysh m'u verbue

Se q'thot goj' e huj, n'zemer s'e mendon;

T'lam've e t'lym've, s'ban m'u besue

Se amel t'ligjiron, por nden kam t'rrmon

.....Për rpile t'prun, me u dob me t'rrxue!...

Mos n'u vetja, e nder' e ftyrs son

N'gjum t'pritesës dit me i kalue

N't'shamet mos u kuqshim, q'bota n'i lshon

T'ndez na n'dashtni, q't'part j'a pa'n diftue

.....Atdheut e gjuhs, q'n'goj ton sod shungullon!

*****

Dheu i shqypes t'cilin e leu

E gjuhn shqype, gjithkush q* e flet

M'kam, ata burra, i thrret Atdheu

Shqyptaria t'gjith k'kam i thret

.....M'kam, shka à shqyptar, m'kam burr ktij dheu!

M'kam, se Atdheu don q* t'vllaznohi

E njihni n't'bame t'keni e n'fjal

M'kam, se Atdheu don q* t'bashkohi

Hovin hujliut, vllaznisht me j'a ndal

.....M'kam, shqyptart, m'kam, e n'zemrat trimnohi!

M'kam, flamurin e Shqypnis qit-e ndrit

Emnin tand, pa frig e marre rrfeje

Gjuhn tande, n't'cilën Mama t'ka rrit

N'drit me qitun, prej Zotit ke leje

.....Ngrehu prej gjumit, se mjeft t'ka topit!

Lazer Shantoja (1892 - 1945).

Pjesa me poshte eshte shkeputur nga "Per nji puthje te vetme"

IV.

Kufom' varrosun tash kahmot n'humnerë

t'detit n'tallaz asht dashunija ime:

kurr dielli nuk e gzoi e pse n'andrrime

si nënqeshje fantazmash ndonji fnerë

i zbet për pak e shndrit e kndoi ndojherë

e diell e drandofille edhe dëfrime

qen' kangt' e saja vetëm vezullime

flake mjes krizantemave t'kalterë

n'varreza natën...Pra ç'puhi n'dhe t'huej

tinzare po e shtyn gjethlat q* t'lakojnë

kryet për pushim në muzg të nat's lakmueshëm

n'hemistikun e vargjeve t'trishtueshëm?

A por përkulen n'të me mujt' t'prigjojnë

n'qetin e nat's nji varg q* s'mund të shkruej?

V.

Ah! mos e lyp at varg!...Asht shum ma mirë

korimbat t'tu mos t'dijn ça me thanë

me qen' poetë e mos me qenë i lirë

me kndue me goj' kur zemërngrita qanë

Kshtu qenka jeta...Me nji lamtumirë

lyrën q* për ty kapa due me e lanë,

pse teli i saj, o lule, dridhet vshtirë

kur jehon' tjetër s'ka përveç nji zanë

Lulzo ti prap! Un i padashtun jetën

tash e kaloj, i vemti ndër poetën';

e tue kujtuemun puthjen nji ditë,

puthjen tande mërgim...un tash ia kndoj

ma t'bukrin varg hyjneshës Aferditë

ndër hije t'qiparisvet kur t'shkoj...

Filip Shiroka (1859-1935)

Filip Shiroka (1859 – 1935) Lindi ne Shkoder dhe u rrit ne nje mjedis te kulturuar. Qe i vogel ndoqi mesimet ne shkollen e franceskaneve, ku ka patur mesues poetin arberesh Leonardo De Martino, i cili do ti ushqente dashurine per artin poetik. Ashtu si miku i tij nga i njejti qytet Pashko Vasa, ai do te shkonte per per te ndjekur studimet e larta ne Itali. Ne vitet e Lidhjes Shqiptare te Prizrenit, kur fuqite e medha, pasi deshtuan t'i jepnin Malit te Zi, Hotin e Gruden, vendosen t'ia kompensojne me Ulqinin e Tivarin, Filip Shiroka shkruan ne italisht vjershen kushtrim "Shqiptare, tek armet, tek armet" botuar ne 1878 ne Milano, ne te cilen ben thirrje per mbrojtjen e dy qyteteve bregdetare shqiptare. Ai do te emigronte ne Egjypt e me pas ne Liban, ku e kaloi gjithe jeten e tij e ku punoi si inxhinjer per ndertimin e rrugeve hekurudhore. Shiroka ka botuar vjersha dhe artikuj te ndryshem, me pseudonimin Geg Postriba. Vellimin me vjersha “Zani i zemres” e botoi ne Tirane kur erdhi per here te fundit ne Atdhe. Vjershen “Shko dallendyshe” dhe “Dallendyshe eja” jane nga krijimet me te bukura dhe me te njohura te Rilindjes Kombetare. Pervec poezive, ku trajtoi temen e mallit per atdhe, vecanerisht vendlindjen e tij Shkodren; te natyres se bukur shqiptare…etj ai i kendoi edhe te kaluares heroike, sic jane poezite: “Burri”, “Gjergj Kastrioti”, “Shqypnija” etj Vdiq ne Liban ne 1935, dhe vetem pas 25 vjetesh eshtrat e tij u percollen ne qytetin e tij te lindjes.

Nji lules se vyshkun

Lulja e bukur – keput kush te ka,

Prej shoqesh tueja – kush te paska nda?…

M’je vyshke e thamun – lulja e shkrete

Qysh se te kane tret

Se ti dhe une – nda prej shoqenise

Larg prej qytetit – tim, prej Shqiperise

Si ti u dogja – lulja e shkrete

Ne dhe t’huejin tret

Ti, ne kopsht tandin – ku ke lulzue

T’ka ushqye vesa – dielli t’ka gzue

Por tash je veshkun – lulja e shkrete

Tash q* t’ka trete!

Edh’ un, n’dhe timin – gjith i gazmue

Prindet me knaqshin – isha i lumnue

Por tash po digjem lulja e shkrete

N’dhe t’huejin trete

Shko dallendyshe

Udha e mbarë se erdh pranvera,

shko, dallëndyshe tue fluturue,

prej Misirit n'dhena tjera,

fusha e male tue kërkue;

n'Shqipni shko, pra, fluturim,

shko në Shkodër, n'qytetin tim

Shëndet prej meje të m'i falësh

saj shpisë vjetër ku kam le,

me ato vende rreth t'përfalesh,

ku kam shkue kohën e re;

atje shko, pra, fluturim,

fal me shndet qytetit tim

Me ato male, me ato kodra

me ato prroje rreth t'përfalesh

n'ato fusha që m'ka Shkodra

të lulzueme, aty t'ndalesh;

tue kndue me ambëlcim,

fal me shndet qytetit tim.

T'mujsha dhe un' me fluturue

dojsha dhe un' me u nisë me ty,

dojsha n'Shkodër me kalue,

m'e pa prap at'vend me sy!

Por... ti shko atje... fluturim

ti qajma fatin tim.

për Kolegjën Françeskane të Shkodrës

Veshë me zhgun, me litár ngjeshun,

U thaçë prindve: lamtumirë!

Sot prej gëzimesh s’botës i zdeshun,

Te Sh’Françesku gjeta hirë;

Dhe po shkoj në shkollë t’vorfnís

Me u bâ Frati i Shqiptarís;

Dhe atje mbasi t’kemë mësue,

Dhe kur t’bâhem Meshatár,

Do t’dal Shqip me predikue

Gjithkah janë Vëllazënt Shqiptarë:

Me u mësue Ligjin e Dashtnís.

Se jam Frati i Shqiptarís.

Si po prishet gjuha shqype?...

Gjyshat tonë, eh paçin dritë!

Njerz koktrashë, kurgja s'kanë dijtë:

..........Jan kenë t'hutuemun!...

Ata t'mjerët s'kan dijtë athera,

as buon giorno,1) as kali spera,2)

as sabah sherif teheir-ollsun!3)

Na sot jem për t'u lavdue,

dijmë me folë, me bisedue

..........nga mendja jem holluemun!

Çojmë n'dhe t'huej djalin m'u msue,

kombin tonë m'e përparue,

..........dhen tonë m'e nderuemun;

rri n'shkollë djali pesë - gjashtë vjet,

kur vjen n'Shkodër, shqyp nuk flet,

..........Shqypen ka harruemun!!!!

Kur flet shqyp, asht çud m'e ndi

Gjys-për-gjys tue e përzi

..........me fjalt t'gjuhve t'hueja!...

Thotë: me thanë la verita4)

ktu në Shkodër sot diçka

..........jan civilizuemun...

La gioventu5) ka studiue

di me folë, me ragionue6)

..........po m'vjen mirë: bravissimo!

Veramente,7) n'shkolla t'hueja

me kenë me studiue dhe grueja,

..........kish me u ndritë il popolo,8)

Se n'dhe t'huej asht rispettata,9)

grueja asht emancipata,10)

..........nuk asht schiava11) e burrave!...

Dhe kah ana e Toskenis

ku janë shkollat e Greqis,

..........çud asht me i ndigjuemun;

atje Toskat t'thotë gjithehera:

mirëmbrëma, kali mera12)

..........si ta kam, kalla mu ise?!13)

Thuej: ç'po bahet nga Greqija?

T'thotë: atje është elefterija,14)

..........bota është e gëzuarë!!!

Nga Jakova e nga Pesrendi,15)

n'Stara Serbia(?!) ku i kishteni

..........msohet n'shkolla t'serbëve,

tue folë shqyp t'thotë me pahir:

si ja brate16), nadja e mirë,

..........dobro itro, kakoti?...17)

E kshtu gjuha po shëmtohet,

dhe kshtu kombi po mjerohet

..........nga shkollat e hueja!...

1898

______

1) Mirëmëngjes (italisht)

2) Mirëmbrëma (greqisht)

3) Në kuptimin: Mirëmëngjes, të vaftë mbarë (arabisht)

4) E vërteta (it.)

5) Rinia (it.)

6) Në kuptimin: të arsyetojë (it.)

7) Vërtetë (it.)

8) Populli (it.)

9) E nderuar (it.)

10) E emancipuar (it.)

11) Skllave (it.)

12) Mirëmëngjes (greq.)

13) Mirë më je (greq.)

14) Liria (greq.)

15) Prizreni

16) Vëlla (serbisht)

17) Mirëmëngjes, si je (serb.)

Ndre Mjeda (1866-1937)Lindi në Shkodër më 1866. Si i ri me intelekt të zhvilluar, i talentuar dhe studioz, tërhoqi vëmendjen e jezuitëve, të cilët menduan ta bënin prift. Ai vazhdoi më pas studimet fetare në Spanjë, Itali e Poloni. Që në kohë e studimeve, Mjeda i ri shkroi vjershat e para. Poemthi "Vaji i bylbylit" u botua me 1881. Ndërsa në vitin 1937, Mjeda botoi poemthin "Liria". Ai shkruajti dhe poemthat me tingëllima "Lissus" dhe "Scodra", kjo e fundit e papërfunduar.

Mjeda e kaloi gati gjithë jetën e tij si prift në krahinat e Shkodrës, sidomos në fshatin Kukël, ku u vendos më 1906-1907. Aty krijoi dhe poemën "Andrra e jetës". Mjeda dallohet për lirizmin e tij, stilistikën e vargut dhe forcën përçuese të mesazhit. Vdiq në Shkodër më 1 gusht 1937.

Poezia e Mjedës

Poezia e Mjedës shënoi kalimin nga letërsia e Rilindjes romantike, me problematikë kryesisht atdhetare, te letërsia e Pavarësisë, ku mbizotëroi problematika shoqërore dhe realizmi. Ndre Mjeda lindi më 20 nëntor 1866 në Shkodër në një familje të varfër. I ati ishte një barì, i zbritur nga fshati. Ai vdiq herët dhe e la Mjedën të vogël. E ëma mbeti e vè, për të mbajtur dy fëmijët u detyrua të lante rroba te familjet e pasura të qytetit.

Aftësitë e rralla që shquanin Mjedën që në fëmijëri, tërhoqën vëmendjen e jezuitëve, të cilët jo rrallë zgjidhnin kuadro nga shtresat e varfra dhe i futnin në seminare. Ata e futën në seminarin e tyre italian të Shkodrës. Meqenëse edhe këtu Mjeda i ri u shqua për zotësi, e dërguan të ndiqte studimet e larta në Spanjë, Poloni, Kroaci dhe Itali. Kësaj rrethane poeti i detyron njohjen e gjuhëve të ndryshme të huaja dhe kulturën e gjerë klasike, që do t'i vlejë shumë gjatë veprimtarisë së tij të mëvonshme letrare. Në formimin e personalitetit të Mjedës ndikuan dy faktorë: nga njëra anë shkolla fetare, që përcaktoi deri diku botëkuptimin e tij, nga ana tjetër idealet kombëtare me të cilat ra në kontakt herët e që, si bir i popullit të thjeshtë i ndiente thellë. Këto ideale qenë për të riun flaka që e ushqeu talentin e tij poetik. Më 1887 Mjeda 21 vjeçar botoi "Vaji i bylbylit", një elegji që është njëkohësisht edhe një këngë shprese. Në këtë poemth rinor, plot fluturime romantike, jepet dhembja për fatin e kombit të robëruar dhe optimizmi për të ardhmen e tij. Ndërkaq Mjeda e ndiente veten të ndrydhur nga rregullat e shoqërisë jezuite.

Konflikti ndërmjet tij dhe urdhërit ku bënte pjesë, arriti në pikën më të lartë, pas dy vjetësh, kur poeti i ri, që kishte mbaruar studimet dhe ishte dërguar të jepte mësim në një shkollë të lartë fetare në Itali, detyrohet të largohet. Duke e ndier veten tashmë më të lirë, ai iu kushtua me një zjarr të dyfishuar çështjes kombëtare dhe zhvilloi një veprimtari të gjerë atdhetare e kulturore. Themeloi shoqërinë kulturore "Agimi." Mori pjesë në një kongres gjuhësor lidhur me çështje të shqipes në Hamburg. Ai shkroi për mirditorët një memorandum, drejtuar përfaqësuesëve të fuqive të mëdha në Shkodër, ku ankoheshin kundër qeverisë osmane. Poeti ngriti zërin me rastin e mbylljes së shkollës së mesme shqipe në Korçë nëpërmjet një vjershe që është një kushtrim i hapur, etj. Kjo veprimtari nuk mund të mos i binte në sy qeverisë osmane, e cila më 1902 e arrestoi poetin dhe gati sa nuk e internoi në Anadoll (ky rast i dhimbshëm i jetës së Mjedës gjeti pasqyrimin poetik në poemthin "I tretuni").

Edhe pas kësaj, poeti nuk pushoi së punuari për çështjen shqiptare, qoftë në fushën letrare, qoftë në fushën gjuhësore. Në këta vjet, nën ndikimin e hovit të madh të lëvizjes atdhetare si edhe të kontaktit të përditshëm me jetën e fshatarëve, lindën krijimet e tij më të mira.

Si shumë rilindës të tjerë, Mjeda shpresonte se çlirimi kombëtar do të sillte përmirësimin e gjendjes së masave. Një mendim i tillë përshkon poemën e fuqishme "Liria" e shkruar në vitet 1910-1911, pra në prag të shpalljes së pavarësisë. Ngjarjet pas 1912-ës për Mjedën qenë një zhgënjim i hidhur.

Në të vërtetë, që këtej e tutje, ai do t'i kushtohet kryesisht veprimtarisë gjuhësore.

Më 1917, Mjeda mblodhi dhe botoi në vëllimin "Juvenilja" krijimet poetike, të shkruara gjatë Rilindjes që për shumë shkaqe s'kishin mundur të shihnin dritë më parë. Ai hyri kështu në letërsinë tonë si poet i shquar. Në vitet 1920-1924, Mjeda u zgjodh deputet i opozitës, i krahut demokratik. Pas ardhjes së Zogut në fuqi, Mjeda u largua nga jeta politike. Ai vazhdoi të ishte famulltar i thjeshtë në fshatin e vogël Kukël, gjersa në vitet e fundit të jetës së tij kleri e mori si mësues të shqipes në gjimnazin e vet të Shkodrës. Mjeda iu vu atëherë me tërë energjitë e veta edukimit të rinisë me dashuri të veçantë për gjuhën dhe për kulturën shqiptare. Pak muaj para vdekjes, (1 gusht 1937), botoi, si testament poetik të rrallë për bukuri e forcë, poemthin "Liria".

Mjeda shkroi shumë krijime poetike, shkrime për fëmijës si dhe proza me karakter didaktik fetar. Por ai mbetet kryesisht poet. Veprat e tij kryesore janë "Juvenilja", "Liria", "Lisus", "Scodra".

Dy poemthat e para "Vaji i bylbylit" dhe "I tretuni" paraqesin interes jo vetëm si fillime të krijimtarisë letrare të Mjedës, por edhe për vlerën atdhetare dhe artistike, si edhe për mundësinë që na japim të ndjekim zhvillimin e personalitetit artistik të poetit. "Vaji i bylbylit" është krejt lirik dhe shtjellohet nëpërmjet një simboli; bilbili i mbyllur në kafaz është shqiptari nën zgjedhën osmane.

Ndonëse vepra mbështillet me tisin e hollë të melankonisë, i kuptueshëm për moshën dhe për gjendjen shpirtërore në të cilën u shkrua, përfundimi i saj është thellësisht optimist, pasqyron ligjin filozofik të përparimit të jetës, që frymëzon edhe besimin në të ardhmen e Shqipërisë.

"I tretuni" dëshmon për një pjekuri më të madhe ideoartistike. Melankonia e "Vajit të bylbylit" këtu është shndërruar në dhembje krenare, stoike, e cila shprehet më së miri nëpërmjet paralelizmit me natyrën në shtrëngatë, që e hap poemthin.

Ndryshe nga poemthi i parë, ky ka një subjekt të dhënë në forma lirike; fatin e një atdhetari shqiptar, të internuar nga pushtuesit. Poeti do të ketë menduar se ky mund të kishte qenë edhe fati i tij. Në këngën e parë që përshkruan ndarjen e të mërguarit me qytetin e lindjes, Shkodrën dhe me atdheun, duken qartë elementët autobiografikë. Po Mjeda nuk mbeti në shtjellimin e thjeshtë të një materiali jetësor; ai diti ta përgjithësojë e t'i japë vlerë aktuale. Heroi i poemthit është një fshatar i varfër. Dhe tek zgjedhja e një protagonisti të tillë, ndihet dashuria e Mjedës për masat fshatare, ndjenjë që do ta shtyjë gjatë tërë krijimtarisë së vet t'i zgjedhë heronjtë nga rradhët e fshatarësisë. Te "I tretuni" ndeshen figurat dhe mjetet e njohura romantike të pasqyrimit të realitetit si: ngjyrat e forta në përshkrimin e natyrës, stuhia në pjesën e parë, që ka edhe një kuptim simbolik, bregdeti i ashpër shkëmbor, ku ka qëndruar heroi duke kujtuar atdheun, ndonjë simbol, si lejleku që e lidh me vendlindjen. Këtu gjenden edhe elementë të riprodhimit besnik të mjedisit, nëpërmjet kujtimeve të protagonistit dhe sidomos vizatimi i figurës së nënës. Lirizmi dhe epizmi shkrihen në mënyrë të harmonishme. Variacioni në vargje e strofa pasqyron botën shpirtërore të trazuar të protagonistit. Poemthi mbyllet me një frymë të lartë burrërore dhe optimiste: heroi nuk pendohet për rrugën e zgjedhur, po është krenar se vuan për hir të atdheut. Nëpërmjet figurës së nënës tek "I tretuni", që del në këngën e fundit, lartësohet figura e nënës shqiptare, e dhembshur dhe kreshnike, që rrit bij trima dhe atdhetarë. Që në këtë poemth të hershëm, shohim atë që do të jetë një meritë e rëndësishme e veprës së Mjedës: pasqyrimin e denjë të figurës së gruas shqiptare, veçanërisht si nënë. Ndër lirikat e ndryshme të përfshira ose jo në veprën "Juvenilja" ka një varg vjershash me të cilat poeti ndjek traditën e Rilindjes ku himnizon bukuritë e atdheut ("Malli për atdhe", "Mikut tem Pal Moretti"), duke i kënduar gjuhës si mjet zgjimi të ndërgjegjes kombëtare ("Gjuha shqipe"), ku i kushton një vëmendje të veçantë problemit themelor të luftës për pavarësi, që ishte bashkimi i shqiptarëve ("Bashkonju", "Shqypes arbnore").

Mjeda, gjithnjë në vazhdën e Rilindjes, ngre lart figurën e heroit kombëtar, si simbol bashkimi dhe burim besimi në fitore. ("Vorri i Skanderbeut", "Shqypes arbnore", "Bashkonju", "Për një shkollë shqype mbyllun prej qeverisë otomane", "Mikut tem Pal Moretti", "Lisus", "Liria"), duke theksuar në këtë poemë të fundit lidhjen e thellë të Skënderbeut me popullin, me masat fshatare.

Në vjershën "Mikut tem Pal Moretti", Mjeda jep një gjykim të drejtë e të mprehtë jo vetëm për rëndësinë e Skënderbeut, si shpëtimtar i qytetërimit evropian, po edhe për politikën dredharake të fuqive të mëdha të Evropës së kohës së vet, që, për interesat e tyre, mbanin në këmbë perandorinë e kalbur osmane. Që në këtë vjershë romantike atdhetare vihen re nota shoqërore. Motive shoqërore janë vënë në bazë të dy vjershave të "Juvenilias": "I mbetuni" dhe "Shtegtari". Aty preken dy plagë të dhimbshme të Shqipërisë së kohës si: kurbeti dhe qëndrimi mospërfillës i klasave të pasura ndaj njerëzve të thjeshtë të popullit, bartës të luftës për çlirimin e vendit. Po trajtimi i këtyre problemeve nga pozitat e romantizmit me gjurmë sentimentalizmi dhe fryma e humanizmit kristian që i përshkon vjershat i ka zbehur deri diku dhe ka bërë që këto vjersha të mos kenë forcën e vjershave realiste të Çajupit dhe të Asdrenit, me të njëjtën tematikë.

"Lisus" (botuar më 1921) dhe "Scodra"(1940) janë vepra, ku thelbi romantik vishet me një formë klasiciste. Këta dy poemtha liriko-epike karakterizohen nga një stil i kërkuar dhe retorik. Poeti himnizon këtu të kaluarën e lashtë të popullit tonë (te "Lisus" përmes materialit historik, kurse te "Scodra" nëpërmjet legjendës). Interes ka te "Lisus" paraqitja e figurës së Skënderbeut, që poeti ka dashur ta bëjë sa më njerëzore.

Origjinaliteti dhe fuqia e vërtetë e talentit të Mjedës kanë gjetur shprehje në krijimet ku ai arrin në realizëm, si në vjershën "Mustafa Pasha në Babunë", në poemthin "Liria" dhe në kryeveprën e tij "Andrra e jetës".

Tek e para, duke u nisur nga një fakt historik, tradhtinë e Mustafa Pashë Bushatlliut, poeti e ka tipizuar me forcë, duke e përshkruar "mbi thasë të florinjve, ndër valle jevgash" figurën e feudalit të zvetënuar, anadollak, parazit, që është kurdoherë gati të bëjë fli interesat e atdheut për të vetat. Vjersha merr kështu një kuptim të gjerë përgjithësues, duke tingëlluar si akuzë e fuqishme kundër të ashtuquajturve atdhetarë, përfaqësues të shtresave të larta, që përfitonin nga sakrificat e popullit. Figurës së Mustafa Pashës poeti i kundërvë masën e fshatarësisë së ngritur në këmbë për mbrojtjen e atdheut, duke u bërë zëdhënës i urrejtjes së saj kundër feudalit tradhtar.

"Liria", poemthi epiko-lirik, i ndërtuar me tingëllima, me problematikë politiko-shoqërore, është, ndofta, vepra e Mjedës që ka ide më të fuqishme. Në të ndihet jehona e kryengritjeve të malësorëve të Veriut më 1911, që tingëllon me forcë që në vargjet e para:

"Lirim, lirim bërtet gjithkah Malcia" dhe vjen duke u rritur nga një tingëllimë në tjetrën. Poeti frymëzohet nga lufta për pavarësi e amerikanëve kundër kolonizatorëve anglezë, që ishin edhe pronarë tokash, dhe ua tregon shqiptarëve si shembull. Në mbylljen e poemës, ku paralajmërohet shpërthimi i kryengritjes së përgjithshme shqiptare nëpërmjet një mjeti të dashur për rilindasit, paraqitjes së hijes së Skënderbeut, që ngrihet nga varri. Poeti thekson se heroi kombëtar shkon "Ksollë për ksollë". Në këtë poemth ka vargje që dëshmojnë për afrimin e Mjedës me idetë demokratike. Kështu, ai pohon se kryengritësit mundën "kështjellat atnore", gjejmë aluzione për shfrytëzimin e fshatarësisë ("...s'ka me dalë ushtari me i grahë bulkut si kaut me sjeçe t'begut"). Këto mund të dëshmojnë se Mjeda e sheh lirinë të fituar prej amerikanëve jo vetëm në plan kombëtar, po edhe në plan shoqëror dhe shpreson se populli shqiptar do të shkundë shfrytëzimin e egër bashkë me zgjedhën feudale.

Në këtë poemë shkrihen konçiziteti dhe forca shprehëse. Krahasimet dhe antitezat janë tronditëse ("lirinë e keni ju/ ne hekra kemi...", "Posi berra që bleu mishtari vemi"). Romantizmi ia ka lënë vendin një realizmi ngjethës, një pasqyrim plot dramatizëm të gjendjes së atdheut.

Vargu është njëmbëdhjetërrokëshi, i cili krijon atmosferën e madhërishme, përdorimi i bartjeve i jep dinamizëm stilit dhe shoqëron alternimin e ndjenjave dhe të mendimeve. Lloji i zgjedhur i organizimit të vargut në tingëllima i disiplinon shpërthimet lirike. Gjuha është e pasur, megjithatë veçoritë krahinore e vështirësojnë leximin e lirshëm.

Liria

- I -

O shqipe, o zogjt' e maleve, kallzoni:

A shndrit rreze lirie n'ato maja;

mbi bjesh' t'thepisuna e n'ograja,

ku del gurra e gjëmon përmallshëm kroni?

A keni ndie ndikund, kah fluturoni

ndër shkrepa, me ushtue kangën e saj?

A keni ndie nji kangë të patravajë?*)

O shqipe, o zogjt' e maleve, kallzoni!

"Lirim, lirim!" -- bërtet gjithkah malsia.

A ka lirim ky dhé që na shkel kamba,

a veç t'mjerin e mblon anemban' robnia?

Flutro shqipe, flutro kah çelet lama,

sielliu maleve përreth që ka Shqipnia,

e vështroje ku i del lirimit ama.

.................................

- VI -

Por nuk u shuejt edhe, jo, shqiptaria:

Lodhun prej hekrash që mizori e njiti,

lodhun prej terri ku robnimi e qiti,

shpreson me e zgjue fluturim mënia.**)

E kqyre: Ndër male po përhapet shkëndija

e lirimit t'Atdheut; fshehtas shëtiti

kasoll' për kasoll' rreth buneve***) e soditi

frymë të re tue zbrazun për gjithkah, hija

e Skanderbegut. Që ndër djepa rritin

nanat e Hotit djelmënin' ushtore

e idhnim n'armikun nëpër gji iu qitin.

E nalt, ndër maja, bukuri mbretnore.

*) pa vuajtje, pa mjerim.

**) urrejtja

***) banesave

....................

Gjuha shqipe

Përmbi za që lshon bylbyli,

gjuha shqipe m'shungullon;*)

përmbi er' që jep zymbyli,

pa da zemren ma ngushllon.

Ndër komb' tjera, ndër dhena tjera,

ku e shkoj jetën tash sa mot,

veç për ty m'rreh zemra e mjera

e prej mallit derdhi lot.

Nji kto gjuhë që jam tue ndie,

jan' të bukra me themel

por prap' kjo, si diell pa hije,

për mue t'tanave iu del.

................................

Ku n'breg t'Cemit rritet trimi

me zbardh, Shqipe, zanin tand,

e ku Drinit a burimi

që shpërndahet kand e kand.

Geg' e tosk', malsi, jallia**)

jan' nji komb, m'u da, s'duron;

fund e maj' nji a Shqipnia

e nji gjuh' t'gjith' na bashkon.

Qoftë mallkue kush qet ngatrrime

ndër kto vllazën shoq me shoq,

kush e dan me flak' e shkrime

çka natyra vet' përpoq.***)

Por me gjuhë kaq t'moçme e mjera

si nj'bij' kjo që pa prind mbet:

për t'huej t'mbajshin dhenat tjera,

s't'kishte kush për motër t'vet.

E njat tok' që je tue gzue,

e ke zan' tash sa mij' vjet,

shqiptaria, që mbet mblue

sot nën dhe, edhe shqip flet.

................................

*) më ushton thellë, oshëtin

**) fusharakët

***) bashkoi

Në 100-vjetorin e lindjes së shkrimtarit Ernest Koliqi 1901 - 1975

Një shekull më parë, më 1903, pikërisht më 20 Maj, në muajin e bukur, kur harlisen bashkë rreze e petale të ngrohta si puthjet, mes të cilave përzihet edhe ajo më fatalja, puthja e Judës, kur Shqipëria po përgatitej të ribëhej, lindi në Shkodrën mahnitëse shkrimtari Ernest Koliqi, themelues i tregimit tonë modern, ndërkohë dhe poet, romancier, eseist, përkthyes, gazetar, madje dhe dramaturg, gjithsesi dhe veprimtar i shquar në fushën e politikës, të kulturës së politikës dhe të politikës së kulturës, gjithmonë kombëtare, të gjysmës së parë të shekullit XX.

Njeri me dije të gjera, vizionar, mbartës i traditës mbi shpinë, i parakes, teksa me duar mbrunte risitë, modernen, stilist i zoti, qëmtues i fjalës, aq sa duket sikur i mblidhte si bimët e rralla mjeksore maleve të Veriut, krijues imazhesh dhe portretesh, më shumë shpirtërorë, njohës i konflikteve të brendshme dhe sociale, i filozofisë së tyre, i brengave, i muzgut dhe dritës, i rrugëve njerëzore e sidomos i rrugëve të Shkodrës, që e deshte aq shumë, aq sa e bëri emblemë të këngës së vet…

Adoleshent familja e çon të studiojë në një kolegj të Bergamos në Itali, kthehet në Shkodër, bëhet mik me më të kulturuarit e qytetit, organizohet nëpër shoqata, emigron në Jugosllavi, kthehet sërish sëbashku me librin e tij me novela "Hija e maleve", punon si mësues në Vlorë, prapë në Shkodër, ndikon te Migjeni e më pas shkon në universitetin e Padovas, laureohet për letërsi, mbron Diplomën me tezën "Epika popullore shqiptare", gjë që entuzizmon albanalogët më të shquar të kohës, boton libra të tjerë, poezi, përkthen më të mëdhenjtë.

Më 1939 emërohet Ministër Arsimi në Tiranë dhe në të njëjtën kohë Superior i Katedrës së Gjuhës Shqipe në Universitetin e Romës. Themelon gazeta, organizon kongrese kulturore, institute, bashkëpunon me Merlikën, Gurakuqin, Fishtën, Asdrenin, Mjedën, Ali Asllanin, Lasgushin, Logorecin, Toton, Kokoshin, etj. dhe është i pari që arsimin shqiptar e çon instutucionalisht në Kosovë, dërgon 200 mësues nga më të përgatiturit, duke hapur të parën shkollë të mesme atje, më 1941 (kur këtej, 200 të tjerë, jo mësues, por komunista, me ndihmën jugosllave sapo kishin krijuar një parti, e cila do ta braktiste Kosovën dhe do të rrënonte shumë nga çështja jonë kombëtare).

Mbarimi i luftës do ta zërë me punët e albanologjisë në Itali duke iu mbyllur rrugët e kthimit në atdhe për jetë. Diktatura do të ndalonte dhe veprën e tij, madje dhe do ta shpallte armiqësore.

Edhe gjatë mërgimit të tij politik, Koliqi nuk do të rreshtë së punuari. Themelon revista, bashkon diasporën, bashkëpunon me të arratisurin tjetër, me poetin Martin Camaj, me arbëreshët, me Xhuzepe Gradilonen, shkruan poema, romane, udhëton për në SHBA, harton antologjira të poezisë mbarëkombëtare, ndjek me vëmendje jetën politike dhe kulturore në atdhe, në bregun tjetër të mallit dhe vdes papritur në dhjetor të 1975, në Romë. Ende atje prehen eshtrat e tij, në varrezat e mëdha, ku është dhe poeti Persi Bishi Shelli.

Nëse sot janë bërë të njohura pothuaj të gjitha librat e Ernest Koliqit, fale dhe Shtëpisë Botuese "Camaj-Pipa" në vendlindjen e tij, pak, fare pak flitet për rëndësinë e tyre letrare e kulturore si dhe të vetë autorit, që më shumë komplotohet me harrim e mosmirënjohje zyrtare.

Dua të kujtoj, më pak të kujtuarën sot, dramën e çuditëshme, profetiken, të Ernest Koliqit, "Rrajët lëvizin", e vogël dhe e madhe njëkohësisht, sa delikate po aq dhe epike, simfoni e vërtetë, klasike dhe avanguardiste, sintetike dhe me një jehonë polifonike, e dhëmbshme dhe meditative, ku jo vetëm njeriu, por dhe koha gjen vetveten. Koliqi ishte i pari dhe i vetmi shkrimtar që në mënyrë gjeniale parashikoi rënien e perandorisë komuniste. Drama "Rrënjët Lëvizin" u shkrua në Romë, por ngjarja ndodh në Shkodrën e tij, në vitet ’70, kur këtu diktatura ishte në kulmin e mesnatës së saj, ndërsa autori si një orakull përndjell vdekjen e diktaturës dhe rilindjen e Shqipërisë. Parashikimi ka një ekzaktësi mahnitëse, jo si kohë, por si hapësirë shpirti. Ndërsa shkrimtari anglez Zhorzh Oruelli shkroi romanin fantastik "Tetëdhjetë e katra" për komunizmin, Koliqi si një AntiOruell, ose "Oruell pozitiv", me dramën e vet, ku rinisin të kumbojnë magjishëm këmbanat në të vetmin vend ateist në botë, rrëfen triumfin e ardhshëm të një shoqërie, në të cilën pas shtypjes nuk ka hakmarrje, por fisnikëri sipërane.

Është hera e parë që kjo dramë botohet e plotë në atdheun e Shkrimtarit.

Visar Zhiti

Vetjet

Shuku, mësim-dhanës (28 vjetsh)

Ndreka, ish-tregtar (66 vjetsh)

Iza (24 vjetshe)

Roza, e shoqja e Shukut (25 vjetshe)

Ganxhja, e shoqja e Ndrekës (26 vjetshe)

Lina, e motra e Rozës, nzanëse (17 vjetshe)

Në Shkodër, me 197....

(Nji odë buke, e gjanë, në nji shtëpi të vjetër zotnijsh. Mure prej shum kohe së palyeme. Nji tryezë e thjeshtë katranëshe në mjedis rrethue me ndejse të zhgatrrueme të ndryshme njana prej tjetrës. Në fund të dhomës dy dritore të mëdhaja q* biejnë kah rruga. Në perden e mbajtë, në skaj kah fundi, një derë q* qet n’odë të zjarrmit, madej një kanapeh mbulue me pelhurë të zgjedhur, tshti e repun dh’e zverdhkatë në ngjyrë. N’anën e djathtë nji derë q* qet në shenashin. Edhe pse s’mungon dlirsija, ambjeti ep nji përshtypje së lanumi mbas dore. Shifet menjiherë se dikur ajo banesë shkelqente me orendi të begatëshme e dallohej për mbajtje të kujdesshëme. Asht mëngjesi i një dite së dielle vjeshte).

LINA (tue hy nga dera e shenashinit, veshë me petka shetije, përshëndetë Rozën q* del me dy broka plot me uj nga dera e odës së zjarrmit) Nadja e mirë!

ROZA Sa heret kenke çue! Mirë se vjen!

LINA Mesha në Shkollë të Murgeshavet thohet në shtatë. Mbaroi e këtheva këtu. Erdha me pa si keni ndjehë e me të marrë me da;ë në Fushë të Qelës.

ROZA Ka kohë. Nuk do të jet sahati ma tepër se tetë e gjysë. Shetija fillon mbas Meshës s’orës njimbëdhetë të Fretnevet. Po i çoj ujin m’u la Shukut e po vij. Si asht nana?

LINA Mirë. I kanë pushue dhimbat n’ijë. Shuku si po asht?

ROZA Me shëndet mirë, por, si gjithmonë, i habitun mbas trilleve të veta. Lexon, merr shënime e çohet e shetitë nëpër odë. duhet me ia përsritë disa heresh fjalën para se t’a marrin vesht: kaq përqëndrohet në mendime...

LINA Pregatitë ndoj vepër të re, sigurisht.

ROZA Shka me kenë! Humbë kohën kot. Kur s’mujt me nxjerrë gja në dritë sa ishin.... ata, sot duhet t’a kuptojë se puna e shkrimeve të tija ka marrë fund. Mue më ban me plasë. Në vend me ia vu menden si e si me e përmirsue kët gjendjen t’onë dhe m’u vu për fije si shokët, q* pra s’e lanë kurrkund zotsin e tij, bieret mbas andrrave. Jam në hall të madh. Linë!

LINA Shuki asht i zoti. Heret a vonë ka me i a dalë m’u rradhitë ndër shkrimtarë në shej e me kenë i çmuem si meriton.

ROZA Prit gomar sa të dalë tërfoja! S’kam besim në zotsin e tij. Ka mbetë mbrapa shokve. Mandej... (me za t’ulët) kujton ti se e lanë... këta të sotshmit me çue krye si shkrimtar? Rrehet kot. Por.... më len t’i a çoj ujin m’u la. Mos u mërzit. Qe, erdha! (Del kah shenashini).

GANXHIJA (hyn nga e djathta) Nadja e mirë Linë. S’ashtë nevoja me të pyetë si je pse po shof se ke ndjehe si molla në gem. Kaq herët, sot?

LINA Jam kenë në Mesh te Murgeshat.

GANXHIJA Ty të ndihmoftë. Edhe unë aty kjeçë në meshë, por ishem në fund të kishës e s’të kam pa. Ke pasë fat, moj bi, m’u rritë në hir të Zo’it e me marrë mësime të mbara ndër Murgesha. Mjrisht ka gjind q*, qyshë se kanë le, nuk e kanë pa kishën me sy dhe nuk njofin ngushullimin e madh t’uratës....

LINA Si ime-motër, për shembull, as? Mos i ven faj, Ganxhe. Ka thithë mendimet e... atyne. Nuk asht zemër – keqe, por koha e përparëshme ka lanë gjurmë të forta në të.

GANXHIJA Ajo q* nuk më pëlqen, lum Lina, asht se jote-motër nuk i mban për vete mendimet q* ka, por mundohet me i a rrasë në tru edhe tjervet. Qe, tuk asht zotni Shuku: ai nuk i a thotë të bindun se asht e mirë e e drejtë. E, pra, kisha me thanë se atij i përket ma tepër me u dalë zot mendimeve t’atyre....

LINA Unë nuk jam fort e rrahun në këto çashtje. Por... me shka kuptoj unë, Ganxhe locja, Shuku ka mendime krejt të veta q* janë bukur larg prej parimeve t’atyne pa kenë, merret vesh, kurrkund afër me t’onat; me këto të sotmet, due me thënë...

NDREKA (tue hy nga e djathta_ Mirë se të gje, zojshë.

LINA Mos më thirrni zojushë, zotni Ndrekë. Unë...

NDREKA Don ndoshta me të thirrë shoqe? Fjalët shok e shoqe i urrej edhe i kam qitë, sa për vete, jashtë përdorimit.

LINA Më thirrni Linë.

GANXHIJA (të shojt) Edhe ti ke nisë m’u ba i mërzitshëm. Lene rahat vajzën q* kurr s’t’a ka këthye fjalën.

NDREKA Ke arsye. Lina s’asht si...

GANXHIJA Leni fjalët boshe, po të tham. Po shkoj me ju pjekë nji kafe. E kam xhezën në zjarrm. (Del kah oda e zjarmit).

NDREKA (tue u ulë ndejun në kanapeh) O Zot i lum, kjosh levdue q* premtove me më falë nji pleqni të rahatshëme! E din, Linë, sa vuejshem kur ishin ata. Sidomos të diellavet. Nuk u dallote e diellja prej ditve tjera. Qe, ndëgjo. Po biejnë kumbonët e Kiëshës së Madhe. Aman, mos prito, çolma dritoren. Due me ndëgjue kumbonët. (Lina hapë xhamat e dritares). A ka lezet ma të madh? Me gëzue lirisht të diellen; me shkue në Meshë të madhe, ashtu si përpara. Ti je e re dhe s’merrshe gja vesh kur ishin ata. Por ne na e kanë terratisë jetën. Kishim lakmi ata q* dishin. A merr vesht? I njehshim të lum ata q* përsiellshim ndër Rmaj... me i shti në dhe!

LINA Unë s’mabaj mend mirë’ po, vërte, të ramit e kumbonvet ishte asokohe i ndaluem?

NDREKA Rrebtësisht.

GANXHIJA (tue hy me do filxhana në nji tabake) Urdhëroni, pra.

NDREKA Të lumët dora, grue. Prej erës kuptohet se na ke pjekë nji kafe tarrnake.

LINA (Ganxhes) Njimend pak e kush din me pjekë kafe si ti.

NDREKA Duket gja e kollajtë, përkundrazi don shum marifet. Ah. s’ka ma gja të kandëshme se me pi kafe tue ndëgjue kumbonët q* bijnë e tue mendua se "ata" nuk na rrijnë ma përsipër me na marrë frymën. Lirija, lirija, s’ka të paguem në kët botë.

ROZA (tue hy ka ndëgjue fjalët e Ndrekës) Liri kallpe... Vetam mendelehti nuk kujtohet se priftnija i a futë shpirtin njerzis në nji burg gënjeshtrash lara lara. Nuk asht liri ajo q* pa u kujtue të ban me ndjekë vijën e caktueme prej priftënvet dhe prej qeverritarve të cilët tjetër mendim s’kanë veç me shfrytëzue vogjëlin e shkretë.

LINA Pash fen, pse nuk shikon punën t’ande!

NDREKA Lene të turfullojë.... Fjalët e saja nuk m’a prishin lezetin e kësaj së dielle plot kumbonë. Kumbomnët s’i bajnë dam kujt. Kjo pëlqente krizmën e batareve q* vinte prej Zallit të Kirirt kur u pushkatojshin njuerëzit ma të ndershëm të vendit tonë. Tashti angthi u zhdavarit... Ah. kjo muzikë e kumbonve t’a zgjanon shpirtin.

ROZA E besoj: tash q* këthyem prap në Mesjetë...

NDREKA Këthyem në jetë te mbarë e të lume!

GANXHIJA Po ti, more, pse e gërget? Lene në punë të saj. Ajo asht rritë me ato mendime.

LINa (q* ka qitë kryet kah rruga prej dritores së hapun) Gra, eni e shifni. Në krye të rrugacës asht ndalë nji zojë e huej... Se ç’petk q* ka!.... s’ka si bahet ma i bukur... e i rri mbrekulli në shtat.... Qe, ka ndalë diken e dishka po e pyetë tue ba shej me dorë kah kjo rrugacë....

(Roza e Ganxhja shpejtojnë me dalë në dritore).

GANXHIJA Kush do të jet, vall? Po hyn në rrugacë t’onë. Po afrohet këtej...

ROZA E veshun vërte në mënyrë të përsosun.... Sa t’encun të zhdërvjellët... Shifet se nuk e topitë halli i jetës si ne të shkretave.

LINA Zojë e randë duket me kenë....

ROZA Po ndalet para derës s’oborrit t’onë...

GANXHIJA Jeee... Po kjo shka lypë te na?

(bjen trakllojca e derës s’oborrit: i ndëgjohet krizma nepërmjet derës së shenashinit)

ROZA Tham se e kanë drejtue gabim...

GANXHIJA (tue dalë me shkue e me çelë derën e oborrit) Në kjoftë e huej si do të merrem vesht unë me te?

NDREKA (pa u tundë prej kanapehit, tue mbështjellë një cingare në kuti të duhanit) Më thirr mue. Unë italishten e dij....

ROZA (si në tallje) E po foli rusisht, jam këtu unë!

NDREKA S’ka me kenë nevoja as për ty as për mue. Ka gabue derë, po kjo se kërkon ndokend. Këtu te na s’ka kush punë me të huej... Shko, Linë, të paça, e shif kush asht ajo grue e si po i shkon puna Ganxhes me te.... (Lina del kah e djthta).

NDREKA Shum të huej kanë fillue me ardhë. I ka dalë nami vendit t’onë e, tash si udhëtohet pa pengime, shum kend ngucë kureshti m’e shetitë fun e maje.

ROZA Në kët shtëpi gjysë të rrenueme s’ka kush shka me pa...

NDREKA Eeeh.... Dukur kjo shtëpi ka kenë nji ndër ma të mirat e Shkodrës...

ROZA E sot asht çerdhe mijsh. Të mjerët na q* jemi të dënuem me jetue këtu mbrendë.

NDREKA (tue mos u vu vesh fjalëve të saja, vazhdon si të flike me vete) Shtëpija e Sinadinvet, zotnij zemërbardhë.

ROZA Pasanikë q* jetuen të kërtylun me miradina në shpinë të popullit t’unshëm. Mandej nji prej tyne a më bahet a ishte i dam me gisht si njeri me idena antipopullore?

NDREKA Thue për Pjerin Sinadinin, shkrimtar?

ROZA (tue hy turravrap pa frymë) E dini se kush asht? E zoja e shtëpis!

NDREKA (tue broftë në kambë) Kush? Kush, thae?

LINA E zoja e kësaj shtëpije, pra! Ka ardhë prej Italije. Po shetitë oborrin me Ganxhen.

NDREKA A ka se si? E ka marrë mirë vesh Ganxhja?

LINA Po, po ajo flet shqip si na. Asht bijë Sinadinësh; a u thoshin kështu rponarëvet të kësaj shtëpje?

NDREKA Ashtu. Po pse ka ardhë?

LINA S’dij. Unë porsa u paraqita me te e ngava këtu me ju kallzue.

ROZA (me za idhnak Ndrekës) shif: unë të kam pague qiran për nji vjet e, t’a dijsh mirë:para Shën gjergjit nuk los prej klëndej edhe me ardhë të gjithë Sinadinët e dekun e të gjallë...

LINA Para se me thanë ashtu, preit me marrë vesh si po merr zhvillim puna.

NDREKa (Linës) A të tha Ganxhja me më ba za mue?

LINA Jo; por, ,ësi i a pash gjasën, ajo tash po njitet këtu nalt.

NDREKA Si t’u duk?

LINA S’ka si bahet ma e njerzishme. Si cërcerrim bylbyli e ka zanin. Nji buzqeshje e ambël i a ndritë fytyrën kur flet.

NDREKA Kjo nuk u donte!

ROZA Shka nuk u donte?

NDREKA Ardhja e kësaj – deh?

LINA Po kush asht kjo, zotni Ndrekë? Bash e zoja e shtëpis?

NDREKA Kjo – a? Mbas hamendjes asht e bija e Pjerin Sinadinit.

ROZA T’atij shkrimtarit me mendime prapanike?!

NDREKA (tue mos i vu vesh Rozës flet me Linën) Pjerin Sinadini – unë e kam njoftë – ka kenë njeri me idena të vjefshme, nisjatuer i palodhëshëm veprimesh të mbara, shkruente ndër fletore, qitte libra, ka pasë nji rreth të gjanë miqësh q* e dojshin me shpirt, por edhe shum anmiq q* e mënjijshin....

ROZA Njerzit e këqij janë të mënim....

NDREKA Ai s’i ka ba keq kuj. Disave, prej atyne q* e mënishin, u kish ba nderna e çfarë ndernash....

LINA Po kjo zoja kush asht?

NDREKA Sigurisht e bija, q* ka trashigue pasunin e tij.

LINA Po vjen! Qe, i ndëgjohet zani. Janë në shenashin me Ganxhen.

ROZA Unë s’due t’a shof.

LINA Ti rri, he mos pritsh. Të shofim shka thotë e shka ka ardhë ma ba....

IZA (tue hy e përsjellun prej Ganxhes, me njerzi të spikatun) Mirë se u gjej!

NDREKA Mirë se të bjen Zoti! Unë jam Ndrekë Beitoja, kujdestar i kësaj shtëpije....

IZA Më falni q* po u trazoj, zotni Beltoja. Deshta me pa, mbasi më qiti rasa me ardhë në Shkodër, shtëpin e prindve të mij.

NDREKA Jeni e bija e zotni Pjerinit, atëherë?

IZA Po.

NDREKA E kam njoftë babën e juej.

IZA (me sy q* i ndrisin papritmas prej gëzimit) Vërtetë?

NDREKA Po kush nuk e njifte? Asht përpjekë shum për kët qytetin t’onë.

IZA Shkodrën e ka dashtë me shpirt. Ka dekë me zemër të plasun prej mallit të saj. Më flitte gjithmonë për Shkodër, për Shqipni, për kët shtëpi.... (Shikon rreth e rrotull me nji hije mallëngjimi në fytyrë) Kjo asht oda e bukës.... Aty në skaj dikur ishte nji poltronë ku rrinte gjyshi.... Këndej duhet të jet oda e zjarrmit. A kam lejën t’a shof?

NDREKA Kjo asht shtëpija e juej, zojë... Urdhnoni: po ju përsjellim (bashkë me Ganxhen shoqnon Izën dalë kah e mbajta).

LINA Sa grue e hijshme dh’e njerzishme.

ROZA Kështu e kanë të pamit këto reshpereshat, por përmbrenda janë pleh.

SHUKU (tue hy prej së djathtës) Kush asht ajo zojusha q* erdh me ganxhen nodë t’onë e shikoi me përmallim të dukëshëm trapazanin e musandrën? Kishte në shikim nji shprehje të çuditëshme! si me kenë tue pa andërr....

ROZA Ti, ti, je gjithmonë i humbun ndër andrra, more tatalosh. E kjo bukurushë ka ardhë me të zgjue e me të ba me ikë rrezgabjezga prej kësaj shtëpije pse don me banues vetë këtu.

SHUKU (pa u vu vesh fjalve të së shoqes, me kureshtë të gjallë) Si? Si? Asht zoja e kësaj shtëpije?

TREGETARE FLAMUJSH

(Fragment)

-Posi.... u ba Shqipnija. Dalin te marret e vikasin rrnofte Shqiperia! Ti i mencem pergjigje tue bertit ne kupe te qielles : rrnofte, po, e shpejt me porosite flamuj. Na shkyeju rrnofte, e ti shit, ban pare tue tregue mbi ndiesit tona. Loje e bukur, por s'te ka dale....

Gasper Tragaci, leshoi shtizen e u avit kercenueshem kah djali.

Flamuri ra per toke. Hilushi s'luejti vendit. Shikonte syte e ftohte q* leshojshin shkendija idhnimi. Tregetari u ndal para tij.

- Mos me kene hatri i miksis se mocme q* kam me shpine t'ante, dij une...

I riu ia priti

- Per hater t'asaj miksije tash qes bejte me t'u shit flamujt..

Me za q* i dridhej prej pezmit tjetri ia kthei:

-po, zati ti sdin vec me qit bejta. Jeto me prralla, bieru mbas andrrave. Me vjen keq per gjind tuj se tash i qet ne rruge te madhe, me shka shof une. Hajt, hajt, qit bejta e duaje Shqipnin: bejtat e Shqipnija

kane me te qite ne drite....

U afrue edhe ma teper e peshperiti si ne nje fishkullime:

- U shitne a s'u shitne flamujt, qendroi a s'qendroi Shqipnija, une kam mjaft shyqyr, me jetue, a more vesh e tash jashte....

-Kadale... ia priti djaloshi me t'eger e syt i vetuen- dal vete e s'asht nevoja me me qit jashte ti.

Por edhe nje fjale due me t'a thane e te lutem vire ne vesh si at kshill qe me dhae par ne dugaje.

Ti thue se jeton, por rrehesh. Ti je shlye prej numrit te gjalleve qyshse je ndry ne ket dugaje mbushe me mall. Ky asht vorri yt. E sa per Shqipni, po te siguroj un se ka me qindrue. Prandej mos ban merak se edhe flamujt kan me t'u shit krejt, por rueje shpirtin tand mos tia shitish dreqit.

E Hilush Viza doli, lehtesue ne zemer nga ai shfrim, me thith ajer te kulluet n'udhe sepse era e asaj dugaje i mirrte frymen.

Kroni i katundit (prozë e shkurtër)

Shtegu q* con te kroni asht shetija e katundarvet. Buze mbramje me buljere ne krah, dalin gra e vajza per me mbushun uj ne krue. Ndeshen udhes shoqe me shoqe e shendrrojne dy fjale.

Dita asht e mundshme nder katunde e ato biseda mbramjeje disi jane nji pushim e nji argtim. E ndersa dielli prendon e hana del, kroni i mbushe buljerat nji nga nji tue kendue. Seciles vajze e seciles grue i kendon nga nji kange te vecante, perse kroni te tana i njef. Vajzat i njef te vogla e i pau dalkadale tue u rrite; grat i njef nuse e i pau dalkadale tue u plake. Pasqyra e qete e ujit mban kujtimin e te gjitha fytyrave. Kroni ne heshti te lehte, i kendon gjithkuj kangen e mallengjyeshme te kohes se kalueme. Por pak kush din ta marre vesht... E shumta kalojne habitshem. Shuejne etjen, mbushin buljerat e nuk e ndigjojne. Kjo, ndoshta, asht ma mire per to, sepse kanga e kronit shendrrohet ne vaj, tue jehue ne thellsit e shpirtit. Atehere ma mire mos me ndigjue.

Jeronim de Rada 1814-1903

Jeronim De Rada lindi më 1814 në fshatin e vogël dhe piktoresk Maki të Kozencës, jo larg nga Shënmitër Korona, qendër e kolegjit arbëresh Shën-Adrianit. Në këtë kolegj De Rada i ri kreu studimet e para, që patën rëndësi të veçantë për formimin e personalitetit të tij. Aty ai studioi letërsinë antike dhe moderne, njohu idetë e Revolucionit Francez, që ndikuan në formimin e personalitetit të tij. Më 1833 De Rada mbaroi kolegjin dhe i ati e mbajti një vit në fshat, për të përmirësuar shëndetin. Pikërisht gjatë qëndrimit në vendlindje ndodhën dy ngjarje, që do t'i jepnin hov krijimtarisë së tij letrare. Në shekullin XIX ngulmimet arbëreshe, sidomos ato të arbëreshëve të Italisë kishin ruajtur të paprekur ndjenjën e dashurisë për atdheun e të parëve, gjuhën, zakonet e tradiat stërgjyshore, e shfaqën me një forcë të veçantë vetëdijen e tyre shqipatre edhe në fushën e lëvizjes kulturore e letrare. Letërsia e re që lindi tek arbëreshët përtej Adriatikut nga dhjetëvjetëshi i tretë i atij shekulli, me gjithë tiparet e veçanta që buronin nga kushtet në të cilat ndodheshin të mërguarit, ishte një degë e letërsisë shqiptare të kohës, e lindur si shprehëse e idealit të çlirimit të atdheut. Prandaj, në qendër të kësaj letërsie ishte ideja patriotike, evokimi i traditav e të lavdishme të popullit tonë dhe, në rradhë të parë, i kohës së Skënderbeut. Tipari themelor i jetës politike të Italisë në gjysmën e parë të shekullit XIX në Itali eci përpara proçesi i shuarjes së marrdhenieve feudale dhe i zhvillimit të marrdhënieve të reja kapitaliste. Italinë, veçanërisht pjesën jugore të saj e dallonte një prapambetje dhe varfëri e madhe

Pikërisht në këto kushte i dhanë hov lëvizjes kombëtarepër çlirimin e vendit. Në krye të lëvizjes së masave në vitet `20 u vu borgjezia liberale dhe organizata e fshehtë e karbonarëve.

Lufta e tyre arriti një rezultat të pjesshëm: kufizimi i absolutizmit përmes kushtetutës. Në vitet `30 doli në skenë oragnizata "Italia e Re„, e themeluar nga revolucionari Maxini, që rrithte nga shtresat e borgjezisë së vogël. Ajo veproi përmes kompllotesh e kryengritjesh, të cilat dështuan, sepse organizata nuk nuk mbështetej në masat e gjera të popullit. Të njëjtin fat pësuan edhe aksionet revolucionare popullore në vitet 1848-`49, kur levizja për çlirimin e Italisë u ngrit në një shkallë të re dhe mori përpjestime shumë të gjera. Si rrjedhim, bashkimi i Italisë u arrit vetëm në vitin 1867 dhe u konsolidua plotësisht me 1870. Frytet e fitores i korrën borgjezia e madhe dhe çifligarët liberalë, të cilët nuk i plotësuan kërkesat e masave për ndryshime shoqërore, madje as për republikë dhe e bashkuan Italinë nën dinastinë e Savojës. Një rol të ndjeshëm në ngjarjet e kohës luajtën edhe arbëreshët, që në lëvizjen për çlirimin e zhvillimin demokratik të vendit shfaqën një heroizëm e shpirt sakrifice të rrallë.

Në këto kushte, te bashkatdhetarët tanë përtej detit lindi një veprimtari aktive politiko-kulturore e letrare, që u dendësua sidomos në gjysmën e dytë të shekullit XIX. Kjo veprimtari mori hov nga kontaktet përherë e më të dendura me lëvizjen kombëtare të Shqipërisë, me rrethet politike të ngulimeve të ndryshme shqiptare dhe me personalitetet më të shquara që ishin në krye të kësaj lëvizjeje. Letërsia arbëreshe e shekullit XIX kishte si tipar të saj kryesor patriotizmin. Duke qenë shprehje edhe e aspiratave demokratike dhe e pakënaqësisë ndaj kushteve shoqërore, ajo, që në fillim i kushtoi vëmendje të veçantë problematikës shoqërore.

Për frymën demokratike të letërsisë arbëreshe dëshmon edhe interesi që u tregua për luftën çlirimtare të popujve të tjerë. Kjo letërsi gjeti shprehjen e vet përmes drejtimit letrar të romanticizmit, po u ushqye nga një filozofi që, me racionalizmin e saj, dukej se binte në kundërshtim me "etjen për pafundësi„ dhe "kultin e ndjenjës„, që e dallonte këtë drejtim nga filozofia iluministe.

Figura më e ndritur e kësaj letërsie dhe një nga figurat më të mëdha të Rilindjes sonë është Jeronim De Rada.

Jeronim De Rada lindi më 1814 në fshatin e vogël dhe piktoresk Maki të Kozencës, jo larg nga Shënmitër Korona, qendër e kolegjit arbëresh Shën-Adrianit.

Në këtë kolegj De Rada i ri kreu studimet e para, që patën rëndësi të veçantë për formimin e personalitetit të tij. Aty ai studioi letërsinë antike dhe moderne, njohu idetë e Revolucionit Francez, që ndikuan në formimin e personalitetit të tij.

Më 1833 De Rada mbaroi kolegjin dhe i ati e mbajti një vit në fshat, për të përmirësuar shëndetin. Pikërisht gjatë qëndrimit në vendlindje ndodhën dy ngjarje, që do t'i jepnin hov krijimtarisë së tij letrare. Djali u njoh me folklorin, që i zbuloi atij shpirtin e popullit të vet. Po në këtë kohë ai njohu një vajzë të varfër, të bijën e një bariu, që e afroi me njerëzit e thjeshtë dhe i frymëzoi vjersha të ngrohta dhe të ndiera. Një botë më e gjerë u hap para De Radës së ri më 1834, kur i ati e dërgoi të studionte për drejtësi në Napoli, qendër e madhe kulturore-politike e Italisë së Jugut. Aty i riu arbëresh u njoh me lëvizjen letraree politike të kohës, shkroi dhe botoi krijimet e para letrare. Aty lindi vepra e tij e parë e botuar "Këngët e Milosaos„, që shënonte agimin e një periudhe të re për letërsinë kombëtare. Kjo vepër hodhi kushtrimin për çlirimin e atdheut të stërgjyshërve:

"Erdhi dita e Arbërit„!

Vepra "Këngët e Milosaos„ u botua më 1836. Poema, me vlerat e saj të spikatuar ideore dhe artistike, e bëri të njohur poetin dhe ngjalli entuziazmin e arbëreshëve. Që nga ajo kohë fillon për De Radën një rrugë e re: rruga e përpjekjeve aktive për t'i dhënë dritë atdheut të të parëve. Po atë vit ai u shtrëngua të ndërpriste studimet dhe të kthehej në fshat, për shkak të kolerës që kishte rënë në Napoli. Pa shkuar asnjë vit poeti mori pjesë në një komplot për të përmbysur regjimin absolutist të Burbonëve. Komploti dështoi dhe poeti, për t'i shpëtuar burgosjes ose dënimit me vdekje, u detyrua të jetonte gjashtë muaj si komit.

Edhe më vonë, kur ai bënte praktikën si avokat në Napoli, policia e gjurmonte si njeri të dyshimtë. Më në fund e arrestoi dhe e burgosi. Pas lirimit nga burgu, De Rada mbeti pa punë dhe u shtrëngua të hynte si mësues privat në një familje fisnike të Napolit.

Më 1840 ai botoi poemën e vet të dytë, "Serafina Topia„ e cila më tepër sesa një poemë dashurie, ishte një himn për bashkimin dhe vllazërimin e shqiptarëve. Censura burbone, duke kuptuar idetë liridashëse të librit, nuk lejoi qarkullimin e tij. Megjithatë, poeti vazhdoi rrugën e krijimtarisë, duke plotësuar "Milosaon„ me këngë të tjera, duke botuar, për herë të dytë poemën "Serafina Topia„ dhe tragjedinë "Numidët„(italisht). Në këtë periudhë De Rada u bë i njohur edhe jashtë kufijve të Italisë. Veprimtaria letrare nuk e largoi poetin nga politika. Baticat revolucionare të vitit 1848 e gjetën De Radën duke mbrojtur aktivisht pikëpamjet përparimtare përmes gazetës së tij "Arbëreshi i Italisë„. Shpërthimi i reaksionit të egër e detyroi atë të mbyllte gazetën e të tërhiqej në fshatin e lindjes "për të pritur kohë më të mira„. Megjithatë, poeti, nëpërmjet punës së vet, nuk e reshti veprimtarinë politike. Në këtë kohë ai iu kushtua më tepër çështjes kombëtare shqiptare. Më 1849, pas përpjekjeve aktive të De Radës, në kolegjin e Shën-Adrianit u vendos mësimi i shqipes dhe poeti u bë mësues is saj., po pas tre vjetësh u pushua nga puna për idetë e tij përparimtare.

Më 1847 dhe më 1848 De Rada kishte nxjerrë në dritë Rrëfimet e Arbrit, katër novela në vargje, ku ideja patriotike vinte duke u fuqizuar në krahasim me krijimet e tij të para. Këto novela dalloheshin për një romantizëm me karakter të stuhishëm, për thellësi lirizmi, por kishin edhe ërrësi dhe copëzim. Më 1850 poeti u martua me arbëreshen Madalena Melkji, me të cilën pati katër djem. Pas vitit 1860 ai filloi të boronte një sërë veprash estetike, gjuhësore, politike, folklorike, që mbështetnin aktivisht çështjen shqiptare, si "Parimet e estetikës„(1861), "Lashtësia e kombit shqiptar„(1864), "Rapsodi të një poeme arbëreshe„(1866) etj. Më 1878 poeti ngriti hapur zërin në mbrojtje të Lidhjes Shqiptare të Prizerenit, duke protestuar me forcë kundër cënimit të terësisë tokësore të Shqipërisë. Ai tashmë ishte lidhur ngushtë me lëvizjen kombëtare dhe atdheun e të parëve dhe militonte në dobi të kësaj çështjeje edhe nëpërmjet publiçistikës. Kështu, më 1883-`87 De Rada nxorri revistën e parë shqiptare "Flamuri i Arbrit„, që u bë tribinë atdhetarizimi dhe mbrojtëse e interesave tona kombëtare ndaj synimeve grabitqare të shovinistëve fqinjë dhe të imperializmit austriak e italian, duke shtruar kërkesën për autonominë e Shqipërisë. Vitet e fundit të jetës qenë të rënda e të mundimshme. Fatkeqësitë e rënda familjare (vdekja e gruas dhe e djemve) nuk e mposhtën poetin, përkundërazi ai u bë më i zjarrtë se kurrë në veprimtarinë e tij poetike e krijuese. Në këtë kohë ai përfundoi poemën e gjatë "Skënderbeu i pafat„, poemën "Gjon Huniadi„ variantin e fundit të "Serafina Topisë„, me titull "Një pasqyrë e jetës njerëzore„. De Rada organizoi edhe dy kongrese gjuhësore për çështjen e shqipes (Koriljano Kalabro, 1895, Ungër, 1897), mori pjesë në Kongresin XII të orientalistëve ne Romë, ku foli për gjuhën tonë dhe, me përpjekjet e tij u cel një katedër e shqipes në Institutin e Gjuhëve Orientale në Napoli.

Në këtë periudhë ai ishte përsëri mësues i shqipes në Shën-Adrian. Vdiq me 1903, në moshën nëntëdhjetëvjeçare, në një dhomë të shkretë, pa dritë, pa zjarr, pa bukë, duke lënë pas pikëllimin e gjithanshëm të arbëreshëve.

Këngët e Milosaos

Këngët e Milosaos është vepra e parë e De Radës dhe më e njohura. Me këtë poemë liroko-epike tepër të veçantë poeti afirmohej si individualitet i fuqishëm dhe origjinal. Skema e subjektit të poemës është e njohur në letërsinë sentimentale dhe romantike, një dashuri e kundërshtuar nga mjedisi. Po kërij motivi të njohur De Rada i jep një freski të jashtëzakonshme. Thjeshtësia në dukje e fabulës dhe subjektit lind iluzionin për thjeshtësi të idesë. Në të vërtetë, mesazhi i kësaj vepre është kuptuar në mënyra të ndryshme nga studjuesit: disa mendojnë se në qendër të poemës është ideja patriotike, disa janë për idenë e dashurisë në luftë me paragjykimet shoqërore, të tjerë thonë se qëndrore është ideja e afirmimit të dashurisë si ide e madhe njerëzore.

Po të analizojmë me kujdes veprën, do të shohim se ideja e luftës së ndjenjës së pastër me paragjykimet e mjedisit është tepër e fuqishme, ajo i përshkon të gjitha këngët, ajo organizon konfliktin e protagonistëve me shoqërinë dhe me rethanat, kurse ideja patriotike rrjedh në vepër më tepër si rrymë e nëndheshme, e cila, megjithatë, njeh shpërthime të fuqishme e tronditëse. Edhe kjo ide bëhet bazë për një konflikt tjetër ndërmjet ndjenjës dhe detyrës: protagonisti disa herë shpreh dëshirën e vet për të luftuar për çlirimin e atdheut, dëshirë që mbështetet nga e ëma dhe nga populli si figurë kolektive. Kjo dëshirë përleshet me ndjenjën e dashurisë në vetëdijen e protagonistit dhe me vetë qëndrimin e së dashurës që do t`a mbajë pranë vetes. Kurorëzimi i idesë patriotike, triumfi i ndjenjës së detyrës në shpirtin e protagonistit është rënia e tij heroike në luftë, të cilës i kushtohet një këngë e shkurtër, po tepër shprehëse (sikur konflikti kryesor të ishte ai midis dashurisë dhe mjedisit, logjikisht poema do të merrte fund me kurorëzimin e kësaj dashurie me martesë). Pra, sipas mendimit tonë në poemë problemi patriotik dhe problemi i luftës së ndjenjës me mjedisin janë ide paralele njësoj të rëndësishme. Andaj edhe poeti e quante këtë vepër të vet "roman dyfish lirik„, meqënëse ajo kish lindur nga dy shqetësime të thella të tij. Poeti pohon nëpërmjet kësaj vepre dy ide: të drejtën e individit për të qenë i lirë të zgjedhë fatin e vet dhe pashmangshmërinë e luftës së armatosur për të çliruar atdheun. Kjo ide e fundit shprehet në vargjet kushtruese:

Erdhi dita e Arbrit!

Doemos do vdesim

në shtrat, në mos rënçim

në prag të shtëpive tona!

Vazhdimësi dhe thellim të kësaj ideje gjejmë në vallen e grave që e përcjellin Milosaon për luftë:

Sjellsh ti një ushtri fatmirë,

të na i hapë këto brigje

lirisë që borëm.

Nëpërmjet shkatërrimit të shpejtë të lumturisë familjare të Milosaos, shprehet ideja se nuk mund të ketë lumturi vetjake, kur atdheu është i robëruar, se detyrës së madhe të luftës për çlirim i duhet nënshtruar çdo gjë. Një ide tjetër e poemës është ajo e barazisë midis njerëzve. Kjo pohohet përmes dashurisë së dy të rinjve prej klasash të ndryshme, përmes figurës së bijës të Kallogresë, vajzë me virtyte të larta; po kështu përmes përshkrimit të idealizuar të lumturisë së tyre të thjeshtë, që i mposht vështirësitë materiale si dhe përmes përshkrimit, në disa vende, të jetës së rëndë të të varfërve dhe simpatisë që tregon autori për ta. De Rada e shfaq veten demokrat në këtë poemë. Ai shpreh edhe filozofinë e qëndresës morale nëpërmjet vargjeve të thjeshta e të madhërishme të frymëzuara nga poezia popullore:

Duro, zemër, duro,

si duron mali me borë

si dhe nëpërmjet fatit të protagonistit, që u bëri ballë në fillim tërë pengesave që ndesh për të realizuar dashurinë e tij dhe, më vonë, humbjes së tërë njerëzve të dashur. Në zgjidhjen e dy konflikteve të poemës ka njëfarë artificialiteti. Si për konfliktin e parë, si për të dytin poeti përdor mjete të kërkuara: në rastin e parë një tërmet që rrafshon Shkodrën dhe varfëron Milosaon; në rastin e dytë vdekjen e Rinës. Megjithatë, deri diku ruhet logjikë e veprimit dhe e karaktereve: edhe pas tërmetit familja e Milosaos nuk heq dorë nga paragjykimet, kurse vdekja e Rinës vetëm e forcon ndjenjën atdhetare në shpirtin e Milosaos.

Në poemë përdoret forma e vetërrëfimit, e dashur për romantikët. "Këngët e Milosaos„ është një shembull tipik i "parregullsisë lirike„ romantike. Poema është e ndërtuar në mënyrë të tillë që kalimi nga një kapitull në tjetrin është krejt i befasishëm madje këngët e poemës mund të duken si vjersha të veçanta. Unitetin poemës nuk ia jep bashkrendimi logjik i ngjarjeve përmes subjektit, por ideja poetike. Copëzimi i poemës është në përputhje me parimet krijuese të De Radës, që poezia duhet të japë kulmet e jetës dhe të shfrytëzojë nëntekstin. Veçse ky parim krijues herë-herë e kalon masën.

Poezia popullore e ka ushqyer këtë vepër me frymën patriotike dhe me optimizmin e natyrshëm, të shëndetshëm, përmes të cilit populli kupton jetën, vdekjen, dashurinë. Kjo poezi i ka dhënë veprës figuracionin e pasur, të freskët dhe tepër origjinal si dhe metrikën ku zotëron vargu i bardhë tetërrokësh trokaik.

Personazhet e poemës paraqiten në çastin e tendosjes më të lartë të mendimeve e të ndjenjave, që gjen shprehje në një lirizëm të vrullshëm. Poeti depërton thellë në botën shpirtërore të personazheve të vet, e pasqyron atë me larmi nuancash. Ai përshkruan po me atë forcë shprehëse dashurinë e zjarrtë të djalit ("Veç me sy shihemi, bota të përmbyset„) ashtu edhe ndjenjës së ndrojtur të vajzës, që nuk di t'ia shpjegojë as vetes së saj ("nga m'erdhi te kurmi gjithë ky gëzim„). Poeti është treguar mjeshtër në dhënien e mjedisit patriarkal të fshatit, ku vajzat nuk guxojnë të dalin nga dera, veçse kur nuk janë "etërit e vrenjtur", mjedis ku sundojnë thashethemet.

Milosaoja është edhe hero lirik, edhe personazh veprues. Ai mishëron heroin romantikme botë të gjerë shpirtërore që ngrihet më lart se mjedisi; njëkohësisht edhe taë hero që kryen një faj tragjik dhe, disi zbehtë, nga fundi dhe heroin luftëtar. E dashura e tij. Rina, mishëron idealin romantik të vajzës së dashuruar, bashkëshortes dhe nënës, po ka edhe disa tipare reale të fshatares arbëreshe. Nëna e Milosaos dhe e motra janë më tepër silueta, sesa personazhe, por që të mbeten në mendje. E para mishëron aristokracinë patriote dhe prandaj dallohet si nga atdhetarizmi, ashtu edhe nga konservatorizmi. Motra e Milosaos mishëron vetëmohimin e e lartë dhe të heshtur të motrës për vëllanë.

Vepra është vendosur në shekullin XV, kur populli shqiptar, nën udhëheqjen e Skënderbeut, i bëri ballë perandorisë së fuqishme osmane. Kjo vendosje është më tepër simbolike e konvecionale (karakteret e pasqyruara dhe sfondi i përgjigjen realitetit të jetës arbëreshe bashkëkohore), por poeti ka mundur të japë frymën kombëtare, nëpërmjet filozofisë, veçorive të karaktereve, zakoneve. Sipas estetikës së De Radës poezia duhet jo vetëm të paraqesë me saktësi format plastike të gjërave, por duhet edhe të përdorë dhe tingëllimin muzikor, ritmin onomatopeik, për të shprehur diçka më të thellë, thelbin e brendshëm të gjërave. Dhe "Këngët e Milosaos", ku brendia dhe forma shkrihen në një tërësi të harmonishme, i mishërojnë në mënyrë të goditur këto parime estetike. Të gjitha dukuritë e realitetit jepen aty me një dorë piktori; dhe njëkohësisht muzikaliteti i vargut, ndonëse mungon rima, është i lartë.

Një element me rëndësi te "Këngët e Milosaos„ është natyra, pothuajse gjithnjë e shkrirë me ndjenjat e personazheve. Shqetësimin e djalit gjatë grindjes më të dashurën ai e jep me lëvizjen e deleve nëpër vathë, kurse dhembjen e tij te thellë për vdekjen e gruas e jep përmes kontrastit me përtëritjen e përhershme të natyrës.

Vepra ka një origjinalitet të veçantë që i vjen nga shkrirja e mahnitjes, gëzimit fëminor në soditjen e botës, karakteristike për poezinë popullore, me shqetësimet, dyshimet e forta të poetit romantik.

Serafina Topia dhe Skënderbeu i Pafat

Veprat kryesore poetike të De Radës janë "Këngët e Milosaos", "Serafina Topia„ dhe "Skënderbeu i pafat". "Këngët e Milosaos„ ishte një poemë lirko-epike, ku frymëzimi i poetit ka qenë tepër i kulluar dhe është arritur harmonia midis brendësisë dhe formës. "Serafina Topia„ dhe "Skënderbeu i pafat„ janë poema me vëllim të gjerë, të cilave poeti u kushtoi pothuajse tërë jetën. Në këto vepra është forcuar epizmi dhe është rritur thellësia e problematikës në krahasim me krijimet e rinisë. Ideja patriotike që ishte si një rrymë e nëndheshme tek Milosaoja këtu ka dalë në plan të parë. Poeti ka synuar të japë tabllo të gjera të kohës së Skënderbeut. Skenat e betejave alternohen me skena intime, që të jepet kështu sa më i plotë shekulli XV në Shqipëri. Këtu është forcuar edhe përpjekja për ngjyrim historik… Poeti shpreh frymën heroike të kohës në mënyrë madhështore te "Skënderbeu i pafat", nëpërmjet skenave të heroizmit masiv dhe atij të veçantë, siç janë skena e betejës së Shkodrës, skena e vrasjes së pashait turk nga Astriti, një trim shqiptar, dhe skena e ndeshjes së Skënderbeut me dy tartarët. Epoka e Skënderbeut këtu pasqyrohet në përpjestime të mëdha vigane. Në veprimin e poemës marrin pjesë jo vetëm individë të veçantë me veti të jashtëzakonshme, po gjithë kombi, si masat popullore, ashtu edhe aristokracia. Këto poema dallohen për shkrirjen e epizmit, lirizmit, dhe dramatizmit, këtu poeti i jep jetë një galerie të pasur personazhesh, midis të cilëve spikatin Skënderbeu, që është i pranishëm në të dyja poemat, dhe Serafina Topia, protagonistja e poemës, "Një pasqyrë e jetës njerëzore„ që shfaqet edhe te "Skënderbeu i pafat„. Skënderbeu mishëron idealin e udhëheqësit -si ushtarak dhe burrë shteti,- por De Rada ndalet edhe në anën e tij thjeshtë njerëore të tij. Serafia Topia mishëron idealin e gruas shqiptare dhe njëkohësisht idealin e njeriut të zhvilluar në mënyrë të gjithanshme. Romatizmi i De Radës merr në këto poema ngjyra të forta, heroikja ndërthurret me tragjiken. Problematika patriotike (çështja e çlirimit me luftë të armatosur, problemi i bashkimit të shqiptarëve, çështja e udhëheqjes) në këto poema është në qendër të vëmendjes, por shoqërohet edhe nga një larmi problemesh shoqërore, morale dhe filozofike, siç janë: shfrytëzimi feudal, e drejta e njeriut për të vendosur për fatin e vet, çështja e së mirës dhe së keqes, e drejta e njeriut për lumturi. Këto probleme mishërohen te personazhe nga më të ndryshmet. Poeti shfaq një thellësi të veçantë zhbirimi në botën e brendëshme të krijesave të veta. Veçanërisht të gjalla janë figurat e grave, si: Imotea, Agata, Frosina, Vantisana, te "Skënderbeu i pafat"; Serafina, Evoda, Parayllja, Olimpia te "Një pasqyrë e jetës njerëzore".

"Skënderbeu i pafat" shkrin elementë të eposit me elementë të poemës kombëtare-historike dhe të poemës filozofike. "Një pasqyrë e jetës njerëzore"është edhe ajo origjinale për nga lloji, shkrin llojin e poemës shoqërore-psikologjike me llojin e poemës epiko-heroike.

Të dyja poemat kanë marrë nga poezia popullore hiperbolizmin e figurave të kreshnikëve dhe pasurinë e figuracionit. Vargu afrohet me vargun e lirë.

De Rada mbetet poeti që hodhi themelet e letërsisë me të vërtetë artistike arbëreshe, dhe dha një ndihmesë të madhe për tërë letërsinë kombëtare. Ai qe i pari që ngriti në art epokën e lavdishme të Skënderbeut. Duke pasqyruar "Motin e madh", kohën e "Skënderbeut". De Rada hodhi kushtrimin për luftë të armatosur kundër zgjedhës osmane. Ai është njëkohësisht i pari që çeli traditën e mbështëtjes së letërsisë arbëreshe në poezinë popullore. De Rada qe edhe lëvruesi i parë i poemës epiko-lirike, i novelës në vargje dhe i poemës epike. Gjithashtu ai ka meritën që lëvroi deri diku poemën shoqërore, ndonëse nuk i kuptonte deri në fund kontradikatat klasore. Poeti ka simpati për njerëzit e thjeshtë, pasqyron me dhembje mjerimin dhe shfrytëzimin, ka besim të madh te njeriu dhe te mundësitë e tij, megjithatë deri diku ndikohet nga fatalizmi dhe misticizmi, që vende-vende ia dëmtojnë krijimtarinë nga ana ideore, madje edhe estetike. Në thelb vepra e De Radës i përket romantizmit përparimtar, një romantizmi veçanërisht origjinal, që nuk i këndon vetëm të jashtëzakonshmes, por zbulon edhe poezinë e së zakonshmes. De Rada është mjeshtër i stilit të përmbledhur dhe tepër shprehës, i përdorimit të figuracionit, që dallohet për freski dhe ndikim të fortë emocional. Gjuha me të cilën shprehet De Rada, është e pasur, por disi e errët, Poeti pati një ndikim të madh në veprat e shkrimtarëve arbëreshë dhe një ndikim më të vogël te shkrimtarët e tjerë të Rilindjes.

K E N G E T E M I L O S A O S

Kangjelji I

Ljis jeta kishe nderruar,

uj te ri nde dejtit

kaljtheruar te dit e re;

por llumbardh e Anakreontit

ronej Temp e moceme.

N`duj nje dit vate te malji

e s`u pruar si kish zakon.

Vet ce ate s`e thajti bora,

s`e pergjaku akulli,

se m`u resht njera ce ra

tek e bardha shpia ime.

Kur te drita dheu me shpi

u sbuljua je dejti,

si garea ce delj per sish,

mua me zgjoi, tue fjuturuar

qeljqevet finesteres.

M`u pataksa e ruata jashtin :

rusht pak skallankur

dheut en i kin hje;

ljulje ljiu te gapura,

nd`era i tunden e perzien

nd`at ninulj qeshenjen.

Kenga I

Bota kish nderruar lisa,

uji i ri ne det

kaltronte n`ditn` e re;

por lumbardha e Anakreontit

ne Temp rronte e mocme.

Nd`uj nje dit` vate te mali

e s`u kthye si e kish zakon.

Vec`qe ate s`e thau bora,

s`e pergjaku heshteza,

po u largua gjersa ra

tek e bardha shpia ime.

Kur n`agim toke edhe shpi

u zbuluan bashk` me detin,

si hareja qe del sysh,

me zgjoi duke ferfelluar

qelqeve t`dritares.

U pataksa e ruajta jashte:

rrusht` , pak aguridhe,

dheut tone i kishin hie;

lule liu te hapura,

n`i tund era e i perzien,

ne ate ninull qeshin;

si ato ljulje qielli.

Ti ruaje e se kuljtoje.

nje mbuim njerezish.

Kallezoret mbe dhemat

mbajn kangjelje.Ka i goi

ahjena nder time motera

kishi arren e mema ime

emerin tim thoj per nde shpi.

Nje gare m`u rodh te kurmi,

si garea mbremjes te shtrati,

kur vajza e ngrohet

ndien per te parezen

sist ce m`i frihjen.

Si ato lule –qielli.

Ti veshtroje dhe s`kujtoje

asnje mbehi njerezish.

Kallezoret neper duajt

po kendonin.Dheut huaj

ahere nder time motra

kisha arritur; mema ime

emrin tim thosh neper shpi.

Nje hare me rrodhi kurmit,

si hareja kur te shtrati,

mbremanet, vajza e ngrohte

ndien per te parazen

siset qe m`i fryhen.

Kangjeli II

Vreshtat in te vardhurore:

erth ka malji dheljpera

me te ljodheta te bijlat

porsa paru in te vjelja;

e te hera ce nder sheshet

sqepet djelli, si te bota

ema ce kentuan nje valle,

vet Fjokat u m`u hjimisa.

E perveshurez, e ljart,

me keshen te pjeksurith

nde nje jetullez te bardh,

ish te kroi nje vash.Te balli,

nje keshill i kish hje.

I ljidhur te brezi kaljther,

skemantilj`i ngit mbe truall.

Mua sa me ndieti,

shtuara vasha m`u pruar,

gjifritur, pjono hje,

me te trembur nje gare.

Trimi : -vajz, me jep ti nje pik uj?

Vajza : - sa te duash ti, bire zoti.

- Kuj e bilje je ti ,vash?

Kenga II

Vreshtat ishin verdhellore.

Erdh nga mali dhelpera

Me te lodhurat te bijat,

me te mbaruar te vjelat;

e at`here kur nder sheshe

fshihet dielli ( si nen toke

memat qe kenduan ne valle),

kur ne Fjokat une rashe.

E perveshur e e larte,

me gershet te pleksur

ne nje lidhese te bardhe,

ish te kroi nje vash`.Te balli

nje mendim i kishte hie.

I lidhur te brezi i kalter,

mbi truall i cik mandili.

Posa qe me ndjejti,

vasha drejt nga une u suall,

gjifyre edhe plot hie,

me nje te trembur hare.

Trimi : - Vajze, a m`ep ti nje pike uje?

Vajza: - sa te duash t`i , bir zoti.

- kuja bije je ti, vashe?

Mos me je ti e dheut guaj?

Kur jesh djalj e Salloniq

vajta, vajza neng ishin

nde katund me aq gadhi,

Nde ceret e dhezures,

vucen ajo ngrenej,

- Jam e bilje kollogres,

ngrejti ballet e sbuljuar.

Na vejim asaj udh,

gjembat ce vireshin tek udha

se gervishtetin at kopilje :

me llort te pergjakura,

ka ballt u me ja reshta.

Di buz te qesheme,

nje herje te bardh,

at mbrema dukeshim.

Mos me je nga dheu i huaj?

Kur, djalosh, ne Selanik

vajta, vashezat nuk ishin

ne katund me kaq hir.

Ne ceret e ndezur,

vucen ajo ngrinte:

-Jam e bije e Kollogrese,

ngriti ballet e zbuluar.

Duke shkuar asaj udhe,

gjembat qe vareshin udhes

s`e gervishtnin ate cupe:

me lleret pergjakur,

une nga ballet ia reshtja.

Dy buze te qeshura,

njej here te bardhe,

at mbremje dukeshim.

Kangjeli III

Ish e mbreme shen Meris

e vashat ljeshuame

ka te bridhurit, nder dier

fjisin, se nde vateret

s`in te jaterat e vreret.

Paru e zej nj`anankasi:

Ndaheshin ar e ljiner,

pritej nata tek na.

Gavnare bilja zonjash

Te ljuajin te perdorme

me te nderem bilj buljari.

Engjeljit ashtu nder qiell,

me te mire se njerezit,

mbanjen vece garen e tire,

Dolla u Rodh e kopshtin

Paru eljpit e perflushur,

ecia per nden ullinjet.

Posht te kroi, me kater vasha,

me te bardh sqepe nder kriet,